"Ôi miền Bắc xa xôi bao giờ ta trở lại?"
Đó là ḍng chữ hay tiếng nấc cuối cùng của một bác sĩ 28 tuổi ghi lại trong nhật kư của chị ngày 16 tháng 6 năm 1970. Một tuần sau, chị bị một đơn vị lính Mỹ phục kích và bị giết. Cuốn nhật kư của chị được chuyển đến Frederic Whitehurst, gọi tắt là Fred, sĩ quan quân báo Mỹ, để phân tích. Và theo đề nghị của Nguyễn Trung Hiếu, một thượng sĩ quân đội Việt Nam Cộng ḥa, Frederic Whitehurst đă giữ lại hai cuốn nhật kư thay v́ đốt bỏ sau khi không t́m thấy các dữ kiện liên hệ đến t́nh báo quân sự. Năm 1972, Fred về nước, trong hành lư của anh có thêm hai kỷ vật chiến tranh: hai cuốn nhật kư của bác sĩ Đặng Thùy Trâm.
Mấy chục năm và nhiều lần cố gắng t́m thân nhân của chị Thùy Trâm để hoàn trả không thành công, Frederic Whitehurst đă tặng hai cuốn nhật kư cho viện lưu trữ về Việt Nam Lubblock tại đại học Texas. Trong hội nghị hàng năm về chiến tranh Việt Nam vào trung tuần tháng 3 năm 2005, chính Frederic Whitehurst, chàng sĩ quan quân báo ngày xưa nay trở nên một tiến sĩ hóa học và một luật gia, đă đến dự và lần nữa nhắc đến nhật kư của chị. Cuối cùng, từ pḥng họp của Trung tâm Việt Nam thuộc đại học Texas này, một bản sao cuốn nhật kư của chị Đặng Thùy Trâm đă t́m được đường về quê hương sau 35 năm lưu lạc. Ba tháng sau, hai cuốn nhật kư được in chung trong một tác phẩm dưới tựa Nhật kư Đặng Thùy Trâm.
Hành tŕnh của cuốn nhật kư, từ ḍng chữ nghiêng nghiêng đầu tiên trên giấy trắng kẻ ô ngả vàng của chị cho đến ngày được in thành sách chẳng khác một cuốn phim truyện với nhiều t́nh tiết ly kỳ nhưng lại rất thật, rất cảm động và đầy ắp t́nh người.
Như bụi phong lan sinh ra và dưỡng nuôi bằng những hạt mưa rừng trên nhánh sồi khô giữa rặng Trường Sơn, nhật kư của chị Thùy Trâm sống sót trong khói lửa đạn bom do bàn tay săn sóc của đại diện cho cả ba bên tham dự cuộc chiến tranh tàn khốc nhất trong lịch sử Việt Nam. Ba yếu tố: những ḍng chữ chân thành có một chút mộng mơ của nữ bác sĩ trẻ tuổi, ḷng nhân hậu của người lính miền Nam và sự trân trọng của viên sĩ quan quân báo Mỹ, đă gặp nhau như một nhân duyên kỳ diệu để ngày nay Nhật kư Đặng Thùy Trâm, dấu tích của một cuộc chiến tranh tàn khốc, có mặt trong tủ sách chúng ta. Điều đó cho thấy, những ư nghĩ chân thành, những rung động thật từ trái tim bao giờ cũng dễ được cảm thông, không chỉ trong những người cùng thời, cùng chiến tuyến mà ngay cả những người đứng bên kia chiến tuyến.
Trong hai tháng qua, Nhật kư Đặng Thùy Trâm được xem là cuốn sách bán chạy nhất tại Việt Nam. Theo báo Tuổi Trẻ, chỉ trong ṿng một tuần lễ, 14.200 cuốn đă được bán ra, riêng trong ngày Chủ nhật 31 tháng 7 đă phát hành 3.800 cuốn. Theo tổng kết mới nhất, Nhật kư Đặng Thùy Trâm đă vượt tất cả kỷ lục sách Việt Nam với hàng trăm ngàn cuốn được in trong một thời gian rất ngắn. Đây không phải là lần đầu tiên một nhật kư chiến tranh được in ra, nhưng chưa nhật kư nào trở nên một hiện tượng trong sinh hoạt văn học và tạo nên một làn sóng t́nh cảm mạnh mẽ trong nước như nhật kư của chị Thùy Trâm. Tại sao? Ngoài những suy nghĩ chân thành chị viết ra, một phần không nhỏ bởi v́ chị là một trí thức trẻ, một người con gái tuổi hai mươi và hành tŕnh khá gian nan của bản thân cuốn nhật kư.
Phản ứng và nhận xét về tác phẩm Nhật kư Đặng Thùy Trâm th́ rất nhiều, từ ông cựu Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu, ông Thủ tướng Phan Văn Khải đến các nhà văn, nhà thơ, những người bạn cùng chiến đấu với chị trước đây và ngay cả một người như tôi, nhỏ hơn chị hơn một giáp tuổi và sống xa nửa ṿng trái đất, cũng muốn viết vài cảm nghĩ về chị.
Đối với các cấp lănh đạo Đảng, Đoàn, đây là cơ hội vàng son để đóng khung tô màu lên tấm bảng "Lư tưởng Cộng sản" mà chính họ cũng cảm thấy ngượng ngùng mỗi khi ngó đến. Ông Phan Văn Khải, trong lá thư gởi báo Tuổi Trẻ ngày 4 tháng 8 viết: "Tôi nhớ lại điều đă nêu thành chủ đề của bài phát biểu nhân dịp kỷ niệm 30 năm ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước: "Đưa đất nước tiến kịp thời đại với ư chí mănh liệt như ư chí giành độc lập thống nhất". Tấm gương của Thùy Trâm và Thạc làm cho khát vọng đổi mới và phát triển đất nước càng thấm sâu trong mọi người Việt Nam ở trong nước cũng như nước ngoài, tạo khí thế mới trong lao động học tập và rèn luyện v́ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc".
Trên báo Tuổi Trẻ ngày 23 tháng 8 năm 2005, ông cựu Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu cũng viết những lời kêu gọi thanh niên như được trích ra từ một nghị quyết nào đó: "Lớp tuổi 20 hiện nay hăy thể hiện ḷng biết ơn, sự ngưỡng mộ của ḿnh với những người đi trước, những anh hùng, liệt sĩ bằng hành động và trái tim của tuổi trẻ. Đó là sự cống hiến sức lực, trí tuệ, tài năng của ḿnh cùng cả dân tộc đưa Việt Nam bước vào một kỷ nguyên mới, đưa vinh quang, hạnh phúc cho mọi người, của mọi người. Nối tiếp truyền thống anh hùng của cha anh, góp phần vào thắng lợi của công cuộc đổi mới xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, làm cho dân tộc ta bước lên lâu đài hạnh phúc. Đó chính là giá trị đích thực của lẽ sống tuổi trẻ Việt Nam trong thời kỳ mới."
Những khẩu hiệu tuyên truyền thời chiến tưởng đă quên đi chợt bừng bừng sống dậy. Gần hai tháng qua, báo lớn, báo nhỏ, báo già, báo trẻ trong nước, những bài viết nặng mùi tuyên truyền lại được đăng ngay trên trang nhất để ca ngợi chị Đặng Thùy Trâm.
Thế nhưng không phải ai cũng nhắm mắt vỗ tay theo những lời hô hào, ngợi ca sáo rỗng "Đưa đất nước tiến kịp thời đại", "Chủ nghĩa anh hùng cách mạng", "Bước lên lâu đài hạnh phúc"… của ông cựu Tổng Bí thư và ông Thủ tướng, những tiếng nói bộc trực, thẳng thắn của những người cùng thế hệ với chị Thùy Trâm cũng vang lên từ trong nước như những lời cảnh giác dành cho thế hệ trẻ.
Báo Tuổi Trẻ ngày 7 tháng 8 ghi lại câu trả lời của nhà văn Bảo Ninh: "Lần đầu tiên nh́n thấy cuốn nhật kư, tôi đă rất xúc động. Đó là một phần tuổi trẻ của tôi. Đó là những năm tháng đẹp nhất của cuộc đời tôi. Cái đẹp của sự xả thân. Cái sự xả thân của chị Trâm, anh Thạc hồi ấy sao mà đơn giản thế. Đừng vội gán cho chị Trâm những lư tưởng to tát như v́ Đảng, v́ dân, cũng đừng cường điệu chị lên, đừng bắt chị phải vác cái huy hiệu "anh hùng". Bởi theo tôi, chị rất đỗi b́nh thường. Trước cái chết, nếu "không run sợ" tức là đang nói dối! Có lẽ chị Trâm chỉ nghĩ đơn giản là ḿnh nổ súng đánh lạc hướng th́ mấy người thương binh sẽ có chút thời gian chạy vào rừng... Phản ứng của độc giả trẻ là hoàn toàn chân thật. Đừng nghĩ thanh niên Việt Nam không thèm quan tâm đến quá khứ mà chẳng qua v́ "chúng" không thích những bài giảng sáo rỗng đấy thôi!"
Nhà thơ Bùi Minh Quốc viết trên talawas: "Tôi, người may mắn sống sót sau những hy sinh của Dương Thị Xuân Quư, Đặng Thùy Trâm, Nguyễn Văn Giá, Chu Cẩm Phong cùng hàng triệu đồng bào đồng chí của tôi, từ 1975 trở đi càng ngày càng thấy nhân dân tôi đă lâm vào một bi kịch thê thảm nhất, cay đắng nhất, quái gở nhất: v́ độc lập tự do mà cuồng nhiệt tự nguyện dốc cả sông máu núi xương để rồi “tự do” tự nguyện choàng lên cổ ḿnh một cái ách nô lệ “vàng son” mang tên là sự lănh đạo của Đảng, mà thực chất chỉ là sự cai trị độc đoán của hơn một trăm Ủy viên Trung ương, thậm chí chủ yếu là mười mấy Ủy viên Bộ Chính trị. Nô lệ đến mức người ta bảo bỏ phiếu cho ai là ngoan ngoăn bỏ cho người ấy, chẳng biết người ấy tốt xấu thế nào. Nô lệ đến mức muốn nói điều ḿnh nghĩ, ḿnh thấy, ḿnh biết cũng không báo nào đăng cho, cỡ như cựu thủ tướng Vơ Văn Kiệt trả lời phỏng vấn mà cũng không được đăng trọn vẹn. Nô lệ đến mức người ta áp đặt cái đường lối sai lầm dựa trên một kiểu lư luận nói lấy được (chữ dùng của tướng Trần Độ) là “kinh tế thị trường theo định hướng xă hội chủ nghĩa” cũng không biết mà căi, hoặc biết mà không dám căi, hoặc muốn căi th́ cũng không có diễn đàn mà căi."
Thật vậy, thế hệ trẻ ngày nay h́nh như không thể t́m thấy chút thành thật nào từ những kẻ đang sống, đang lănh đạo đất nước nên quay sang lắng nghe tâm sự của những người chết, v́ ít ra, người chết không nói dối và không biết sợ.
Giống như nhà văn Bảo Ninh, nhà thơ Bùi Minh Quốc và có lẽ rất nhiều người khác, tôi đọc Nhật kư Đặng Thùy Trâm với một tấm ḷng trĩu nặng. Tôi nghĩ về chị như một người thân dù chúng tôi xa cách nhau về mọi mặt. Tôi h́nh dung căn hầm nhỏ nơi chị ngồi, mái tóc học tṛ của chị, những giọt mưa rơi trên mái lá, tiếng trực thăng bay trên đầu. Chị trải ḷng ḿnh trên trang giấy trong những phút riêng tư và cô đơn tột cùng như thế. Tương tự như nhận xét của anh cựu chiến binh Mỹ Robert Whitehurst, tôi nghĩ chị không viết để gởi lại cho đời sau, và cũng không cần ai thương hại, xót xa hay vinh danh ḿnh.
Ngọai trừ hai chữ Th. và M., viết tắt tên của chị và người yêu, có lẽ những chữ lập lại nhiều nhất trong hai cuốn nhật kư của chị là hai chữ "buồn" và "nhớ". Ngày 4-6-68, chị viết: "Mưa vẫn cứ rơi hoài. Mưa càng thêm buồn thắm thía, và mưa lạnh làm cho người ta thèm khát vô cùng một cảnh sum họp gia đ́nh. Ước ǵ có cánh bay về căn nhà xinh đẹp để cùng ba má và các em ăn một bữa cơm rau muống và nằm trong tấm chăn bông ấm áp ngủ một giấc ngon lành", và trong nhật kư ngày 18-12-68 chị viết những ḍng rất tội, rất đau: "Đêm nay ngồi trực, ngọn đèn mờ trong căn nhà nhỏ, tiếng rên của người bệnh nhân làm ḿnh buồn lạ lùng. Hơn bao giờ hết nỗi nhớ thương trào lên thiết tha cháy bỏng. Hỡi những người thân yêu, đêm nay có ai hiểu hết ḷng ḿnh hay không?"
Không giống như chị Sứ trong Ḥn Đất của Anh Đức, chị Diệu trong phim Vĩ tuyến 17 ngày và đêm của Hải Ninh được tiểu thuyết hóa đến mức thần thánh và dàn dựng thành phim ảnh chỉ nhằm mục đích tuyên truyền, chị Đặng Thùy Trâm là một người có thật và chính tay ḿnh ghi lại những suy nghĩ rất thật của ḿnh. Nữ bác sĩ 28 tuổi xinh đẹp và hiền từ Đặng Thùy Trâm đă sống và đă chết trên đất nước Việt Nam thân yêu. Nhật kư chị viết dưới những cơn mưa rừng ḥa lẫn tiếng mưa bom ở bịnh xá Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngăi, như số phận giọt nước mưa lăn trên mái tóc học tṛ của chị, trôi xa nhiều ngàn dặm trước khi về lại với quê hương.
Chị dành trang đầu để trang trọng ghi lại câu văn trích từ tác phẩm Thép đă tôi thế đấy của Nikolai Ostrovsky, một nhà văn Sô-Viết qua đời v́ bạo bịnh vào tuổi 32: "Cái quí nhất của con người là cuộc sống, đời người ta chỉ sống một lần, phải sống sao cho khỏi phải xót xa ân hận v́ những năm tháng sống hoài sống phí, cho khỏi phải hổ thẹn v́ những năm tháng sống hoài sống phí, để khi nhắm mắt xuôi tay ta có thể nói rằng: "Cả đời ta, cả sức ta đă hiến dâng cho sự nghiệp cao đẹp nhất trên đời: Sự nghiệp đấu tranh giải phóng loài người"".
Nhân vật Pavel Korchagin, chiếc bóng của cuộc đời nhà văn Nikolai Ostrovsky, một thời là biểu tượng cho ư chí vươn lên của tuổi trẻ tại nhiều quốc gia cộng sản. Tác phẩm Thép đă tôi thế đấy được xem như là viên đá tảng của nền văn học hiện thực xă hội chủ nghĩa và là cuốn sách gối đầu giường của thanh niên cộng sản khắp thế giới. Stalin đă tận dụng từng ư, từng câu trong tác phẩm để kích thích các thế hệ thanh niên Sô-Viết lao vào những cuộc chém giết đẫm máu. Nikolai Ostrovsky bịnh nặng rồi chết sớm nên không có dịp chứng kiến tội ác của Stalin đối với dân tộc Balan mùa xuân năm 1940, với đối thủ chính trị của ông ta và với 20 triệu người dân Sô-viết b́nh thường bị đày ải vào những trại tù xa xôi miền cực Bắc, một nửa số đó đă không bao giờ trở lại. Không ai trách Nikolai Ostrovsky đă viết nên tác phẩm có tác dụng tiếp tay cho tội ác. Khát vọng bao giờ cũng là một màu xanh vô tội, chỉ có những kẻ lợi dụng khát vọng hồn nhiên của tuổi hai mươi, xô đẩy những mái đầu xanh vào vực thẳm hận thù mới là những kẻ có tội. Ngày nay tác phẩm Thép đă tôi thế đấy, bảng tiếng Anh How The Steel Was Tempered, vẫn c̣n bày trong nhiều thư viện, vẫn c̣n được đọc, khác chăng, không phải đọc để hun đúc chí thanh niên mà để học từ những hoang phí đắng cay của một thời thanh xuân lầm lỡ.
Cả Nikolai Ostrovsky và chị Đặng Thùy Trâm đều phấn đấu để trở thành người cộng sản, nhưng cuộc đời của Nikolai Ostrovsky khác nhiều so với đời chị Thùy Trâm. Nikolai Ostrovsky hy sinh cho chủ nghĩa cộng sản, ngoài khát vọng tuổi trẻ mà ông tin, c̣n là một h́nh thức trả ơn. Trong lá thư gởi cám ơn Stalin sau khi được trao tặng huân chương Lenin, Nikolai Ostrovsky bày tỏ ḷng biết ơn Đảng Cộng sản đă vực ông dậy từ những nghèo nàn và bạc đăi của xă hội và biến một kẻ thiếu học như ông thành một nhà văn Sô-Viết. Chị Thùy Trâm th́ khác. Chị sinh ra và lớn lên trong môt gia đ́nh trí thức. Gia đ́nh chị bị xếp vào giai cấp tiểu tư sản, thành phần xă hội mà Friedrich Engels trong tác phẩm Cách mạng và phản cách mạng ở Đức định nghĩa là những kẻ chỉ biết: "khoe khoang, không có khả năng hành động và lẩn tránh một cách nhút nhát khi cần phải làm một cái ǵ nguy hiểm." Đa số các buổi chỉnh huấn đảng được ghi lại trong nhật kư, chị đều bị phê b́nh: "Tính tiểu tư sản vẫn c̣n". Chính chị cũng thừa nhận điều đó khi viết cho Thuận, em nuôi của chị, trong nhật kư ngày 18-5-69 những ḍng lăng mạn và tinh nghịch: "Em ơi, bao giờ chị cũng thương em vô hạn, nhưng t́nh thương đâu phải chỉ là những buổi sáng nắng hồng rực rỡ, những buổi chiều êm ả hay những đêm trăng mênh mông trên đồng lúa yên lành. Mà t́nh thương c̣n là những cơn giông sau những ngày hè êm ả. Vậy đó, làm bạn với một đứa tiểu tư sản thật là phức tạp".
Dù chế độ có nhào nặn thế nào vẫn không xóa hết được những t́nh cảm tự nhiên trong tâm hồn người con gái nhiều mơ mộng Đặng Thùy Trâm. Trong nhật kư ngày 1-9-68, mặc dù phần trên chị chép lại một câu văn nặng tính đảng của ai đó: "Hăy giữ vững tinh thần của người cộng sản, tinh thần trong suốt như pha lê, cứng rắn như kim cương và chói lọi muôn ngàn hào quang của ḷng tin tưởng", th́ ngay trong hàng kế chị lại viết: "Nói vậy mà vẫn thấy xót xa, cay đắng và cô đơn lạ thường".
Chị Thùy Trâm phấn đấu để được vào Đảng, v́ đơn giản đó là nơi duy nhất chị được dạy để tin vào, để dựa vào, để vươn lên và đó cũng là chiếc thang xă hội mà mọi người, trong đó có chị, phải t́m cách trèo lên chứ chưa hẳn phát xuất từ t́nh yêu giai cấp. Nếu để ư, chúng ta sẽ thấy chị viết về t́nh yêu, t́nh người, t́nh chị, t́nh em tự nhiên, ngọt ngào hơn nhiều khi viết về t́nh đảng. Cái nhiệt t́nh, đúng ra là háo hức mang tính thời thượng của một người trẻ mong được trở thành đảng viên cộng sản cũng nguội lạnh dần ngay khi chị đưa tay tuyên thệ làm một đảng viên. Nhật kư của chị trong ngày gia nhập Đảng 27-9-68: "C̣n niềm vui, sao nhỏ nhoi quá so với ư nghĩa của ngày vui. V́ sao vậy hả Thùy? Phải chăng như hôm nào Thùy đă nói như một đứa con khát sữa mẹ khóc đă mệt rồi, miếng sữa nuốt vào không c̣n nguyên hương vị thơm ngon và cái thú vị của nó nữa."
Trong những ngày phấn đấu gian nan chị đă cảm thấy Đảng không phải là nơi tập trung những kẻ "sống v́ mọi người" như chị được dạy trong môi trường giáo dục ở miền Bắc. Ngày 15-6-68, chị viết những ḍng đanh thép: "Điều đáng buồn nhất là trong những hy sinh gian khổ ấy, Th. chưa thấy được sự công bằng, sự trung thực. Chưa có sự đấu tranh để thắng được những cái ti tiện, đớn hèn cứ xảy ra làm sứt mẻ danh dự của hai chữ Đảng viên và làm ṃn mỏi niềm vui say công tác của mọi người trong bệnh xá. Cả mùa khô ác liệt không một lúc nào ḿnh thấy bi quan, ḿnh luôn cười trong gian khổ vậy mà bây giờ ḿnh đau khổ quá đi. Kẻ thù phi nghĩa ḿnh không sợ, mà sợ những nọc độc của của kẻ thù c̣n rớt lại trong đồng chí của ḿnh".
Đọc đoạn văn trên tôi chợt nhớ đến câu trả lời của nhà văn Dương Thu Hương với phóng viên Evan Williams của đài truyền h́nh Úc trước đây. Giống như chị Thùy Trâm, chị Dương Thu Hương cũng nói về những con người ti tiện: "Tôi không thể tin tưởng một chút ǵ về chính phủ của ḿnh v́ đây là những con người cực kỳ hèn hạ và thấp kém. Họ không có một tí nhân cách nào để tôi tin tưởng cả. Tôi hiểu rất rơ về họ. Họ chỉ hoàn toàn là những con người ti tiện. Những lớp người tốt mà ngày xưa c̣n chút lư tưởng đă chết, chết hết rồi. Bây giờ chỉ c̣n lại những người thế chân; đấy là những kẻ đê tiện, những kẻ ăn cắp một cách trắng trợn gian manh".
Và tôi chợt tiếc, phải chi chị Đặng Thùy Trâm c̣n sống đến hôm nay, trong văn giới Việt Nam hẳn có thêm một Dương Thu Hương can đảm khác.
Như hàng triệu thanh niên lớn lên trong một đất nước qua phân, ngăn cách, chị Thùy Trâm khao khát một ngày ḥa b́nh. Chị viết trong nhật kư ngày 4-6-68: "Đêm qua mơ thấy Ḥa b́nh lập lại, ḿnh trở về gặp lại mọi người. Ôi, giấc mơ Ḥa b́nh, Độc lập đă cháy bỏng trong ḷng cả ba mươi triệu đồng bào ta từ lâu rồi. V́ nền Ḥa b́nh Độc lập ấy mà chúng ta đă hy sinh tất cả." Vâng, không riêng ǵ chị Thùy Trâm mà tuyệt đại đa số người Việt Nam đều mơ ước ḥa b́nh. Giọt nước mắt già nua của mẹ đợi chờ bao nhiêu năm chỉ để khóc trong mừng vui cho ngày con trở lại. Tiếc thay, chị Đặng Thùy Trâm chết sớm nên không có dịp chứng kiến một đất nước ḥa b́nh trong máu và nước mắt chứ không phải trong nụ cười đoàn viên dân tộc mà chị hằng mơ ước. Đất nước không c̣n tiếng súng nhưng hàng triệu người dắt nhau đi ăn xin trên quê hương vừa thống nhất trong điêu tàn đổ nát. Bóng đêm của nghèo đói phủ trùm lên số phận một dân tộc đă phải chịu đựng hơn một phần tư thế kỷ chiến tranh và tàn phá. Những chuyến đi đày vào những trại tập trung xa xôi đă thay thế cho những giấc mơ hồi hương trong ấm êm hạnh phúc. Những đêm mưa gió băo bùng trên vùng kinh tế mới đă thay cho những giờ phút an vui, quây quần bên bếp lửa gia đ́nh. Là một người có trái tim nhân hậu, nếu c̣n sống, chị Thùy Trâm sẽ nghĩ sao và làm ǵ trước những cảnh này?
Không phải chỉ người dân miền Nam thôi mà cả thanh niên miền Bắc cũng là nạn nhân của chế độ. Đọc đoạn nhật kư nói lên ước mơ ḥa b́nh của chị tôi chợt nghĩ đến tâm sự cô đơn, trống vắng của người lính miền Bắc trở về trong bài thơ “Ngày ḥa b́nh đầu tiên” của nhà thơ Phùng Khắc Bắc: