| Video Tài Liệu | Audio Tài Liệu | Nhạc | Tin Tức & Thời Sự |
B́nh
Luận  |
TƯỞNG NIỆM TẢN ĐÀ
(1888-2009)
Nguyễn Quư Đại
Tiểu sử
Tản Đà tên thật là Nguyễn Khắc Hiếu sinh ngày 8 tháng 5 năm 1888 (năm Mậu Tư), và mất ngày 7 tháng 6 năm 1939 (năm Kỷ Măo), tại nhà thuê số 71 đường Cầu Mới, ngày nay 47 Nguyễn Trăi Hà Nội, hưởng thọ 51 tuổi (1). Quê ông làng Khê Thượng, huyện Bất Bạt, Sơn Tây cũ nay là huyện Ba V́, tỉnh Hà Tây. Thân phụ Tản Đà là ông Nguyễn Danh Kế thi đỗ cử nhân, làm quan cho triều Nguyễn đến chức Ngự sử trong Kinh, giữ việc án lư, nổi tiếng là người có tài văn án trong triều. Ông Kế vốn là người phong lưu thích thơ nhạc, thường lui tới chốn b́nh khang và quen với bà Lưu Thị Hiền (Nhữ Thị Nghiêm) là một đào hát tài sắc ở Hàng Thao. Ông Nguyễn Danh Kế cưới bà làm vợ thứ khi ông làm tri phủ Xuân Trường. Bà là người hát hay, có tài làm thơ Nôm. Tản Đà là con trai út trong bốn người con của đời sau. Tản Đà lên 3 tuổi th́ thân phụ từ trần, đời sống gia đ́nh khó khăn, thêm sự bất hoà với gia đ́nh chồng, bà Nghiêm bỏ nhà trở lại nghề xưa. Tản Đà cùng anh Nguyễn Mạn và 2 chị phải về ở với anh cùng cha khác mẹ là ông Nguyễn Tài Tích (sinh năm 1864 nối nghiệp cha thi đỗ Phó bảng) và Nguyễn Cổn. Tản Đà sống theo anh đi các nơi v́ ông Tích được bổ nhiệm làm Đốc học các tỉnh miền Bắc
Thời thơ ấu Tản Đà hấp thụ nền Nho giáo, 5 tuổi ông học Tam tự Kinh Ấu học ngũ ngôn thi, Dương tiết,... 6 tuổi học Luận Ngữ, kinh, truyện và chữ Quốc Ngữ, 10 tuổi biết làm câu đối, 11 tuổi làm thơ văn. Ông rất thích thơ văn, được người anh hết ḷng chỉ dẫn nên 14 tuổi đă thạo các lối văn chương, thi, phú. Lúc c̣n học ở trường Quy thức là trường học thực nghiệm cải cách của Pháp ở Hà Nội, ông viết bài "Âu Á nhị châu hiện thế" được các báo ở Hong Kong đăng trong mục xă thuyết. Năm 15 tuổi, ông đă nổi tiếng là thần đồng của tỉnh Sơn Tây.
Tản Đà không thành đạt trên đường khoa bảng, thất bại trong t́nh yêu đă làm ảnh hưởng suốt cuộc đời của thi nhân, đôi khi ông sống với mộng tưởng, phẫn uất chua cay, tư tưởng ngông cuồng và yếm thế… Về đường văn học Tản Đà là nhà thơ thuộc phái cựu học như Phan Khôi, nhưng Phan Khôi với “ T́nh Già” đă mở màn cho phong trào thơ mới lăng mạn, sáng tạo và mạnh dạn vượt ra ngoài khuôn sáo cũ, đó là thời điểm quốc ngữ c̣n phôi thai, bắt đầu chuyển ḿnh thay đổi nhanh chóng phổ biến rộng rải trên báo chí bằng thơ và văn xuôi. Tản Đà giữ một điạ vị quan trọng là nhịp cầu nối liền giữa hai nền văn học cổ điển và hiện đại đóng góp cho nền văn học quốc ngữ Việt Nam phát triển mạnh. (về thơ mới trên Đông Dương Tạp Chí số 40 năm 1914 Nguyễn Văn Vĩnh dịch thơ ngụ ngôn “Con ve sầu và Con kiến” của La Fontaine không theo cách của lối thơ cũ, nhưng phải chờ tới Phan Khôi, thơ mới dần dần lớn mạnh)
Con đường sư nghiệp
Năm 1909 (Kỷ Dậu) Tản Đà dự kỳ thi Hương ở Nam Định bị rớt. Ông về nhà ở Phủ Vĩnh Tường tiếp tục dùi mài kinh sử. Trong thời gian này, ông yêu cô gái họ Đỗ ở phố hàng Bồ. Nếu thi đậu th́ vinh quy bái tổ “vơng anh đi trước vơng nàng theo sau”, Nhưng 3 năm sau (1912) dự kỳ thi Hậu bổ bị rớt v́ môn vấn đáp bằng tiếng Pháp, mùa thu năm ấy ông lại đi thi Hương cũng thất bại và chuyện t́nh tan vỡ, người yêu đi lấy chồng.
Ông thất t́nh chán nản bỏ về Ḥa B́nh vào dăy Hương Sơn trên ngọn Chùa Tiên, đêm ngày uống rượu, làm thơ, đọc sách, thưởng trăng, sống theo lối "tịch cốc". Trong thời gian nầy ông đọc Tân thư, sách của K’ang yu Wei/ Khang Hữu Vi (1858-1927) và Liang Ch’i ch’ao/ Lương Khải Siêu 1873-1929) về cuộc Cách mạng Tân Hợi năm 1911 do Tôn Dật Tiên/ Sun Yat-Sen (1886-1925) khởi xướng lật đổ triều đại Măn Thanh. Tản Đà c̣n được người anh rể Nguyễn Thiện Kế d́u dắt vào con đường văn chương. Nguyễn Thiện Kế từng làm tri huyện Tùng Thiện và Phúc Thọ của xứ Đoài, vốn là một nhà thơ trào phúng nổi tiếng đương thời, lại là người chịu ảnh hưởng sâu sắc của phong trào yêu nước và cách mạng đầu thế kỷ 20, thường làm thơ đả kích táo bạo bọn quan lại tay sai cho thực dân Pháp.
Năm 1913, anh cả Nguyễn Tài Tích qua đời. Tản Đà về Vĩnh Phú làm nghề báo, đầu tiên ông cộng tác với Đông Dương tạp chí của Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936) phụ trách mục "Một lối văn nôm". Đến năm 1915, ông lập gia đ́nh với bà Nguyễn Thị Tùng, con gái một tri huyện ở Hà Đông. Cũng năm này ông có tác phẩm hay, đăng trên "Đông dương tạp chí", nhanh chóng có được tiếng vang trên văn đàn. Đông dương tạp chí phát hành từ năm (1913-1916) do Nguyễn Văn Vĩnh làm chủ bút, nhằm truyền bá nền giáo dục bách khoa phổ thông theo văn minh Tây phương, phát triển chữ quốc ngữ nâng cao dân trí… số đầu tiên xuất bản vào ngày thứ 5 ngày 15.05.1913 hoạt động được 4 năm. Năm 1916 Nguyễn Khắc Hiếu lấy bút hiệu Tản Đà là tên ghép giữa núi Tản, sông Đà, và chính thức chọn con đường của một người viết văn, làm báo chuyên nghiệp dùng ng̣i bút mưu sinh.
Phận nam nhi tang bồng là chí,
Chữ trượng phu ư khí nhường ai.
Non sông thề với hai vai,
Quyết đem bút sắt mà mài ḷng son.
Cuộc đời Tản Đà với những mối t́nh đầu trong trắng đam mê một thời, đă vỗ cánh bay cao, để lại Tản Đà những thương tiếc bâng quơ. Từ sự tan vỡ đó đă mang lại cho ông đau khổ khôn nguôi, cảm xúc đă làm nên những vần thơ trữ t́nh
V́ ai cho tớ phải lênh đênh
Nặng lắm ai ơi, một gánh t́nh"
Ḿnh ơi có nhớ ta chăng?
Nhớ ḿnh đứng tựa ánh trăng ta sầu.
Duyên hồ thắm bổng dưng phai lạt,
Mối tơ vương đứt nát tan tành,
Tấm riêng, riêng những thẹn ḿnh,
Giữa đường buôn đứt gánh t́nh như không!
Suối tuôn róc rách ngang đèo,
Gió thu bay lá bóng chiều về tây
Chung quanh những lá cùng cây,
Biết người tri kỷ đâu đây mà t́m...
(Vô đề)
Mùa thu là mùa của thi ca lăng mạn, các thi nhân thường chọn mùa thu làm thơ soạn nhạc, mùa thu là một xúc tác cho họ trở về với đời sống thiên nhiên, ca ngợi và vẽ thành những bức tranh tuyệt mỹ...
Làn cây khuất bóng trăng tà,
Đêm thu một khắc quan hà mấy mươi
Nhớ ai đất khách quê người,
Nhớ ai góc bể bên trời bơ vơ.
(Nhớ ai)
Bàn tay con người làm sao giữ được thời gian, thời gian trôi qua lặng lẽ như một giấc mơ. Để rồi tất cả trở thành một quá khứ xa khơi, ngỡ ngàng vụt mất. Ông sáng tác rất nhiều thơ với nhiều thể loại, thường diễn tả cảm giác say sưa, chán ngán cuộc đời…đắm ch́m trong cơi mộng với mối t́nh cùng người tri kỷ năm xưa.
Đêm thu buồn lắm chị Hằng ơi!
Trần thế em nay chán nửa rồi...
Trận gió thu phong rụng lá vàng
Lá rơi hàng xóm, lá bay sang
Vàng bay mấy lá năm già nửa
Hờ hững ai xui thiếp phụ chàng?
Những mối t́nh chắp cánh cuả Thi Nhân đă để lại cho chúng ta một thi tài Tản Đà, mở màn cho trào lưu lăng mạn sau này (phong trào thơ mới), với những bài thơ ghi dấu sự chuyển giao giữa hai thời đại.
Giấc mộng mười năm đă tỉnh rồi.
Tỉnh rồi lại muốn mộng mà chơi.
Nghĩ đời lắm nỗi không bằng mộng.
Tiếc mộng bao nhiêu lại ngán đời.
Những lúc canh gà ba cốc rượu.
Vài khi cánh điệp bốn phương trời.
T́m đâu cho thấy người trong mộng.
Mộng cũ mê đường biết hỏi ai?
(Giấc mộng con).
Tản Đà ảnh hưởng Nho học từ thuở ấu thơ, nhưng thơ cuả ông ít dùng điển tích. văn chương của Tản Đà trong sáng giàu khả năng gợi cảm, ông có biệt tài dùng các hư từ điệp từ, âm điệu tiết tấu rất gợi cảm. Bài Tống biệt hành: nào lá đào rải thảm đường đi, suối tiễn, oanh đưa, ngậm ngùi, bước trần ai, đá ṃn, rêu nhạt, nước chảy bao trùm cả không gian và thời gian... nổi bật tràn đầy t́nh cảm trong sáng, phối hợp âm sắc, tiết tấu diễn tả bước chân ngập ngừng của cảnh trần tục và tiên cảnh chia ly
Lá đào rơi rắc lối Thiên thai.
Suối tiễn oanh đưa những ngậm ngùi.
Nửa năm tiên cảnh.
Một bước trần ai.
Ước cũ duyên thừa, có thế thôi!.
Đá ṃn, rêu nhạt.
Nước chảy, huê trôi.
Cái hạc bay lên vút tận trời!
Trời đất từ nay xa cách măi.
Cửa động,
Đầu non,
Đường lối cũ,
Ngh́n năm thơ thẩn bóng trăng chơi
Tống biệt hành
Cuộc đời Tản Đà thất bại về công danh và t́nh yêu, nên bản tính trở thành ngông, yếm thế. Nghèo nhưng lúc có tiền th́ thích phong lưu ăn nhậu, say sưa dù cái say v́ nhân thế, v́ cảnh đời. Nhưng đă nói say th́ không thể kềm chế được tư cách con người.
Cảnh đời gió gió, mưa mưa,
Buồn trông ta phải say sưa đỡ buồn
Rượu say ta lại khơi nguồn
Nên thơ rượu cũng thêm ngon giọng t́nh
Rượu thơ ḿnh lại với ḿnh,
Khi say quên cả cái đỉnh phù du
Trăm năm thi sĩ tửu đồ là ai?
(Thơ rượu).
Tản Đà hờ hững với công danh, chấp nhận số phận sống với đời trong niềm vui thơ và rượu, hai thứ đó có thể là một giải thoát con người ra khỏi ṿng tục lụy?
Say sưa nghĩ cũng hư đời,
Hư th́ hư vậy, say th́ cứ say.
Đất say đất cũng lăn quay,
Trời say mặt cũng đỏ gay, ai cười?
Say chẳng biết phen này là mấy,
Nh́n non xanh chẳng thấy lại là say
Quái! Say sao? Say măi thế nầy?
Say suốt cả đêm ngày như bất tỉnh,
Thê ngôn túy tửu chân vô ích.
Ngă dục tiêu sầu thả tự do.
Việc trần ai, ai tỉnh, ai lo,
Say lúy túy nhỏ to đều bất kể.
Trời đấy nhỉ! Cái say là sướng thế!
Vợ khuyên chồng, ai dễ đă chừa ngay,
Muốn say lại cứ mà say.
(Lại say)
Nếu con người sống theo chủ nghiă khoái lạc, ăn uống nhậu nhẹt say sưa suốt đời sẽ không giúp ích được ǵ cho xă hội, bị người ta chán ghét khinh rẽ, nhưng Tản Đà say rượu với thơ văn, giọng châm biếm chua cay, tố giác bọn quan lại tham nhũng hối lộ của dân nghèo. Cảm đề của Tản Đà thời ấy với ngày nay vẩn c̣n giá trị đối với văn học và lịch sử. Thế kỷ 21 nhưng vấn nạn tham nhũng, hối lộ, bán nước chưa chấm dứt …
Hơi đồng đă sạch mồm ông lớn
Mặt sắt c̣n bia miệng thế gian
Cũng bởi thằng dân ngu quá lợn
Cho nên quan nó dễ làm quan
Cũng phường dối nước quân ăn cắp
Cũng lũ tàn dân giống hại dân
Lạnh lẻo hơi sương ṭa Tạp chí
Lệ ai giàn giuạ với giang sơn
Cảm đề
Tổ tiên của dân tộc Việt Nam đă bỏ xương máu, dựng nước và giữ nước, mở mang bờ cơi qua các triều đại Đinh-Lê-Lư-Trần-Nguyễn chống lại các triều đại phong kiến Trung Hoa giành độc lập sau một ngàn năm Bắc thuộc, nhưng không thoát khỏi cảnh gần 100 năm bị thực dân Pháp đô hộ. Tản Đà cũng như mọi người đau ḷng trước hoàn cảnh đất nước mất chủ quyền, dù sống trên giang sơn gấm vóc Việt Nam nhưng làm người dân nô lệ. Vịnh Bức Dư Đồ Rách in lần đầu năm 1921, trong tập thơ C̣n Chơi. Đến năm 1925 được tuyển chọn in trong tập Thơ Tản Đà, nói lên tâm trạng, hoàn cảnh nước nhà trong giai đoạn suy vong, cương thường đạo nghĩa ngh́n xưa đảo lộn, bọn tay sai tiếp tay với thực dân ăn hại của dân.
Nọ bức dư đồ thử đứng coi,
Sông sông núi núi khéo bia cười,
Biết bao lúc mới công vờn vẽ,
Sao đến bây giờ rách tả tơi?
Ấy trước ông cha mua để lại,
Mà sau con cháu lấy làm chơi!
Thôi thôi có trách chi đàn trẻ,
Thôi để rồi ta sẽ liệu bồi!
Đất nước Việt Nam độc lập, nhưng bị bọn bành trướng Trung cộng xâm chiếm
biên giới, lănh hải. Ngư dân bị bọn cướp biển Trung quốc bắn giết, bắt bớ
giam cầm, ăn cướp bằng vũ lực ghe lưới, tàu đánh cá của ngư dân Việt Nam.
Cũng như dư luận ồn ào trong và ngoài nước về vấn đề khai thác Bauxite ở Tây
nguyên làm ảnh hưởng môi trường và an ninh quốc gia… Bức dư đồ nầy ai sẽ
chịu trách nhiệm bồi lại?
Tựa đề truyện Thề non nước của Tản Đà diễn tả một phần tâm sự của ḿnh trong thời gian đất nước bị nô lệ, Tản Đà đă tế nhị lồng ư nghĩ trung thành với giang sơn gấm vóc, là một bài thơ dài có tính tiêu biểu cho ḷng yêu nước tha thiết nhưng không ước lệ, lời thơ óng ả điêu luyện, chân thật và thanh thoát.
Nước Non nặng một lời thề
Nước đi, đi măi không về cùng non
Nhớ lời nguyện Nước cùng non
Nước đi chưa lại non c̣n đứng không
Non cao những ngón cùng trông
Suối khô ḍng lệ chờ mong tháng ngày
Xương mai một nắm hao gầy
Tóc mây một mái đă đầy tuyết sương
Trời tây bong ngả tà dương
Càng phơi vẻ ngọc nét vàng phôi pha,
Non cao tuổi vẫn chưa già,
Non thề nhớ Nước, Nước c̣n quên Non
Thề non nước
Trong sự nghiệp sáng tác thơ văn Tản Đà, ông c̣n là một thiên tài dịch thơ Đường. Những bài thơ lục bát không bị g̣ bó mà chuyển tải cả tâm hồn ḿnh vào thơ, được nhiều nhà phê b́nh văn học như Phạm Văn Diêu cho là hay hơn các bản dịch khác
Hai câu kết của bài Hoàng hạc lâu :
Nhật mộ hương quan hà xứ thị
Yên ba giang thượng sử nhân sâu
Tản Đà không dịch chữ sử nghiă là “xui khiến”, nhưng dịch là “cho” rất hay
Quê hương khuất bóng hoàng hôn,
Trên sông khói sóng cho buồn ḷng ai
Tản Đà ảnh hưởng bà Chúa thơ Nôm Hồ Xuân Hương
Ngồi buồn nhớ chị Xuân Hương
Hồn thơ c̣n hăy như nhường trêu ai….
Đă trót hở hang khôn khép lại
Lại c̣n e nỗi chị em ghen
Hoa sen nở trong đầm
Hay vịnh cảnh đi chơi chùa
Nước tuôn ng̣i biếc trong trong vắt
Đá hỏm hang đen tối tối ṃ
Chốn ấy muốn chơi con mỏi gối
Phàm trần chưa biết nhắn nhe cho
Chơi chùa Hương Tích
Làm báo
Sự nghiệp làm báo của Tản Đà luôn gặp khó khăn! Tờ “Đông Dương tạp Chí “đ́nh bản, Tản Đà viết cho Nam phong do Phạm Quỳnh làm chủ bút (1917-1932). Phạm Quỳnh ca ngợi Khối T́nh Con“ nhưng phê b́nh nặng tác phẩm Giấc mộng con. Tản Đà bỏ Nam Phong không cộng tác tiếp. Năm 1921 Tản Đà làm chủ bút tạp chí Hữu thanh, nhưng đến năm 1926 báo đ́nh bản. Năm 1922 ông lập “Tản Đà thư điếm” sau đổi lại “Tản Đà thư cục” với nhà xuất bản riêng nầy Tản Đà đă xuất bản và tái bản những tác phẩm của ông, ngoài ra c̣n cho xuất bản sách của Ngô Tất Tố…
Tản Đà thích sống với mộng, không có kinh nghiệm làm báo, như một cái nghiệp dĩ đeo đuổi, chưa dứt được … An Nam tạp chí (1926-1933) phát hành lần đầu ngày 01.7.1926 Tản Đà làm chủ bút, Ngô Tất Tố thư kư ṭa soạn. Tờ An Nam đóng góp tích cực vào sự phát triển văn học thời cận đại, thể hiện tinh thần yêu nước qua các bài tiểu luận. Nhưng báo luôn gặp khó khăn về tài chánh đă trải qua ba lần đ́nh bản, chỉ được 48 số vĩnh viễn ngưng hoạt động Tản Đà đă than thở
Tội nặng nhất trần gian
Là bắt anh Khắc Hiếu
Làm tạp chí "An Nam"
Tản Đà vào Gia định viết cho báo Thần chung và Đông Pháp thời báo của ông Diệp văn Kỳ. Giấc mộng lớn, nhỏ đều bay vào hư không, nên Tản Đà phải sống với nghề dịch thơ Đường cho báo Ngày nay, chú thích truyện Kiều, dịch Liêu trai chí dị cho nhà xuất bản Tân Dân. Năm 1931-1932 Tản Đà bút chiến với nhà văn Phan Khôi (1887-1960) về luận lư Tống Nho, ông đ̣i đem Phan Khôi ra Văn Miếu quất roi vào đít. Đối với phong trào thơ mới đang lên, các tờ báo mới như Phong Hoá của nhóm Tự Lực Văn Đoàn, đem Tản Đà ra phê b́nh gây nhiều tranh căi giữa phe cựu học và tân học. Vào giai đoạn cựu học lùi vào bóng tối lăng quên, Tản Đà mở trường dạy chữ Hán không có người theo học, mở pḥng xem bói cũng vắng khách, đời sống vất vả, không đủ tiền trả tiền thuê nhà. Ông phải tự trách ḿnh
Khi làm chủ báo, lúc viết mướn
Hai chục năm dư cảnh khôn cùng
Trần gian thước đất vẫn không có
Bút sắt chẳng hơn ǵ bút long
Ngày xuân như ngựa, đầu xanh bạc
Chán cả giang hồ hết cả ngông
(Tiễn ông công lên trời)
hay
Trời sinh ra bác Tản Đà
Quê hương thời có cửa nhà thi không
Nửa đời nam, bắc, tây, đông
Bạn bè sum họp vợ chồng biệt ly
Túi thơ đeo khắp ba kỳ
Lạ chi rừng biển, thiếu ǵ gío trăng..
(thú ăn chơi)
Tết đến năm nay nghĩ cũng buồn
Tiền th́ không có nợ đ̣i luôn
(Tết than việc nhà)
Cuộc đời không phải luôn b́nh yên hay đẹp như mộng, Tản Đà trải qua nhiều giai đoạn khó khăn từ tinh thần đến vật chất. Theo lời kể lại người con trưởng của Tản Đà là Nguyễn Khắc Xương ở Phú thọ nay đă hơn 85 tuổi, đă tập hợp biên soạn những tác phẩm của thân phụ: “lúc ông 17 tuổi th́ nhà thơ Tản Đà mất, để lại 7 người con 4 trai và 3 gái với cảnh nghèo trong nhà không đầy 2 kilo gạo và 10$ lẻ! “
Nhưng đến lúc xuôi tay về bên kia thế giới, th́ những người trước đây phê b́nh chỉ trích Tản Đà rất nặng lời đă viết những loạt bài tưởng niệm và thương tiếc nhưng đă muộn màng !! Qua những bài học của người xưa chúng ta thấy điều quan trọng nhất con người sống với nhau cần phải có cái TỪ TÂM, nên đối xử với nhau tốt đẹp, v́ theo luật tạo hoá tất cả sẽ trở về với cát bụi hư vô.
Tác phẩm của Tản Đà được xuất bản, tiểu thuyết và luận thuyết
Thề non nước
Trần ai tri kỷ (1932)
Giấc mộng lớn. Giấc mộng con (1916)
Giấc mộng con II (1932)
Tản Đà luận văn, Tản Đà văn tập (1932)
Tản Đà xuân sắc (1934)
Khối t́nh con (1918)
Giáo khoa: Lên sáu(1919), Lên tám(1920), Đài gương truyện, Quốc sử huấn mông,(1924) Đàn bà Tàu (dịch liệt nữ truyện) , C̣n chơi (1921)
Tuồng chèo: Tây Thi, Tỳ bà Hành, Lưu Nguyễn nhập Thiên Thai
Dịch thuật. Đại học, Đường Thi, Liêu Trai Chí Dị
Khảo cứu Truyện Kiều chú giải ….
Thơ văn Tản Đà trước 1975 đă đưa vào chương tŕnh giáo dục Đại Học văn khoa và Trung học của miền Nam tự do. Tản Đà đă đóng góp vào kho tàng văn chương Việt Nam thật phong phú, thơ Tản Đà phác họa cái đẹp lăng mạn đa t́nh, hoà hợp giữa thiên nhiên màu sắc, âm thanh và cảm xúc, là những đóa hoa rực rỡ hương sắc, dù thời gian trôi qua không dừng lại nhưng hương sắc thơ Tản Đà không bao giờ phai tàn trong văn học Việt Nam. Thơ Tản Đà luôn bày tỏ nỗi niềm ưu ái đối với quốc gia và dân tộc.
Tài liệu tham khảo
Việt Nam Thi Nhân tiền Chiến của Nguyễn Tấn Long
Tự điển Nhân vật lịch sử Việt Nam của Nguyễn Quyết Tháng NXB Văn hoá
Thơ Tản Đà những lời b́nh luận NXB văn hoá Thông tin 2003
1/ Ngày sinh của Tản Đà nhiều tài liệu khác viết ông sinh năm 1889 (?)
Trong bài viết “uống rượu với Tản-Đà” của nhà văn Trương-Tửu,
tác giả cũng xác nhận
Tản Đà sinh vào ngày 27 tháng 4 năm Thành Thái nguyên niên 1889