Video Tài Liệu

Audio Tài Liệu

Nhạc

Tin Tức & Thời Sự

B́nh Luận

 

Thế Nào Là Dân Chủ

 

Nguyễn Phúc Bảo Ân

 

Thế nào là dân chủ? Người dân Việt đă bao giờ thực sự được sống trong một xă hội dân chủ thực sự chưa?

Đối với nhiều người, thuật ngữ dân chủ có thể là quen thuộc, rất quen thuộc, nhưng lại là một khái niệm đă bị hiểu sai và sử dụng sai, nhất là khi các chế độ chuyên chế, các chính thể quân sự độc tài lợi dụng để kêu gọi sự ủng hộ của quần chúng khi tư gắn cho ḿnh cái mác dân chủ. Chính v́ điều này mà dân chúng ở các quốc gia này, trong đó có cả người Việt nam đă hiểu biết về khái niệm dân chủ một cách mơ hồ hoặc hoàn toàn sai lệch,. Đối với họ, dân chủ có nghĩa là nhân dân làm chủ, nhà nước quản lư và đảng lănh đạo, tức là người dân có quyền làm chủ về mọi hành vi của ḿnh. Thực ra, khi đề cập đến dân chủ là đề cập đến một khái niệm mà đối tượng của nó là chính phủ, chứ không phải là người dân. Theo từ nguyên học (etymology) th́ thuật ngữ dân chủ bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp δημοκρατία - (dēmokratía) có nghĩa là “the power to the people”: “Quyền Lực Của Nhân Dân”, thuật ngữ này được kết hợp bởi căn ngữ  δῆμος (dêmos) tức là nhân dân và κράτος (krátos) tức là quyền lực hoặc chính phủ.

Theo tự điển triết học th́ dân chủ “là chính phủ được thành lập bởi nhân dân trong đó quyền lực tối cao được trao cho nhân dân và được thực hiện bởi nhân dân- gọi là dân chủ trực tiếp- hoặc bởi các đại diện do nhân dân bầu ra từ một hệ thống bầu cử tự do –gọi là dân chủ đại nghị”. Và, theo Tổng Thống Abraham Lincoln th́ dân chủ là một chính phủ “của dân, do dân và v́ dân”

Như vậy, bầu cử là một định chế trọng tâm của các chính phủ dân chủ kiểu đại diện, v́ trong một nền dân chủ, quyền lực của nhà nước chỉ được thực thi khi có sự nhất trí của người dân –là người bị quản lư- mà cơ chế căn bản để chuyển sự nhất trí đó thành quyền lực nhà nước là tổ chức bầu cử tự do và công bằng.

Cũng cần phải hiểu rằng tất cả các nền dân chủ hiện đại đều tổ chức bầu cử, nhưng không phải tất cả các cuộc bầu cử đều là dân chủ. Các chế độ độc tài cánh hữu, các chế độ Marxist và các chế độ độc đảng cũng có tiến hành bầu cử, nhưng chủ yếu là để mị dân, để hợp pháp hóa cho quyền lực của họ. Trong các cuộc bầu cử như thế, có thể chỉ có một ứng cử viên, hoặc một nhóm ứng cử viên, mà không có bất cứ ứng cử viên hoặc nhóm ứng cử viên đối lập tranh cử và tất nhiên là cử tri không có bất cứ một sự lựa chọn nào khác. Trong các cuộc bầu cử đó, cũng có thể đề cử nhiều ứng cử viên cho một vị trí, nhưng chỉ có các ứng cử viên được sự chấp thuận của đảng, của chính phủ mới được đảm bảo chọn lựa với những thủ thuật hoặc nhưng hăm dọa đối với các ứng cử viên khác. Một số cuộc bầu cử có thể có sự chọn lựa thực sự, nhưng chỉ được thực hiện trong nội bộ đảng cầm quyền. Tất cả các loại bầu cử đó đều không phải là dân chủ, mà chỉ là “đảng cử dân bầu”. Một số thí dụ điển h́nh trong lịch sử của những nền “dân chủ” này là Iraq dưới thời Saddam Hussein và  Philippines thời Ferdinand Marcos cũng như ở tất cả các nước trong khối xă hội chủ nghĩa ở Đông Âu,  Nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Ḥa trước đây và tất nhiên nền “dân chủ” kiểu này hiện vẫn đang tồn tại ở Công Ḥa Nhân Dân Cuba, Cộng Ḥa Nhân Dân Trung Hoa, Cộng Ḥa Dân Chủ Nhân Dân Triều Tiên, Cộng Ḥa Dân Chủ Nhân Dân Lào và cả Cộng Ḥa Xă Hội Chủ Nghĩa Việt Nam hiện nay.

Thế nào là bầu cử dân chủ?

Jeane Kirkpatrick, học giả và cựu Đại sứ Hoa Kỳ tại Liên Hợp Quốc, đă đưa ra định nghĩa sau: “Các cuộc bầu cử dân chủ không đơn thuần là biểu tượng cho một thể chế, mà là các hoạt động mang tính chất cạnh tranh, định kỳ, đầy đủ và xác định, trong đó các nhân vật chủ chốt của chính phủ được bầu lên do chính những công dân được hưởng quyền tự do phê phán, chỉ trích chính phủ, công bố các phê phán và đề xuất các lựa chọn khác một cách công khai”.

Nguyên tắc trên đây của Kirkpatrick muốn nói lên điều ǵ? Đó là các cuộc bầu cử dân chủ mang tính cạnh tranh. Các đảng đối lập và các ứng cử viên phải được hưởng quyền tự do ngôn luận, quyền hội họp và biểu t́nh khi cần thiết để thể hiện tiếng nói phê phán chính phủ một cách công khai và giới thiệu các chính sách cũng như các ứng cử viên cho cử tri. Việc đơn giản chấp nhận phe đối lập tham dự bỏ phiếu kín cũng chưa đủ là dân chủ. Bầu cử mà trong đó phe đối lập bị cấm sử dụng các phương tiện thông tin phát sóng (phát thanh, truyền h́nh) hoặc bị sách nhiễu hoặc các tờ báo của họ bị kiểm duyệt th́ cũng không phải là dân chủ. Đảng cầm quyền có thể được hưởng lợi thế trong phân chia vị trí trí cầm quyền, nhưng các nguyên tắc và cách thức bầu cử phải công bằng.

Bầu cử dân chủ phải mang tính định kỳ. Các thể chế dân chủ không bầu các nhà độc tài hay các tổng thống với nhiệm kỳ suốt đời. Các công chức được bầu phải có trách nhiệm với nhân dân và họ phải quay lại gặp các cử tri theo định kỳ để có được sự nhất trí cho họ tiếp tục giữ quyền hay không. Nghĩa là các công chức trong thể chế dân chủ phải chấp nhận rủi ro có thể bị băi miễn khỏi chức vụ. Chỉ có một ngoại lệ đó là vị trí thẩm phán, để ngăn cách họ khỏi áp lực của công chúng và đảm bảo tính vô tư trong công việc, các thẩm phán có thể được bầu hoặc chỉ định suốt đời và chỉ bị phế truất khi mắc các sai lầm nghiêm trọng.

Bầu cử dân chủ phải mang tính đầy đủ. Việc xác định các công dân và cử tri phải đủ rộng để bao gồm một tỷ lệ lớn các công dân trưởng thành. Một chính phủ do một nhóm nhỏ và độc quyền lựa chọn không phải là dân chủ, cho dù cách thể hiện hoạt động của nó là dân chủ. Một trong những đấu tranh vĩ đại của dân chủ trong lịch sử là cuộc đấu tranh của những nhóm bị khai trừ (sắc tộc, tôn giáo, phụ nữ) đ̣i quyền công dân đầy đủ để có quyền bầu cử và đề cử vào các vị trí lănh đạo. Ví dụ, tại Hoa Kỳ, khi Hiến pháp được kư vào năm 1787 th́ chỉ những người da trắng sở hữu tài sản mới có quyền bầu cử và đề cử. Tiêu chuẩn sở hữu này chấm dứt vào đầu thế kỷ 19 và tới năm 1920 phụ nữ mới giành được quyền bầu cử. Đối với người Mỹ da đen th́ măi tới phong trào đ̣i quyền dân chủ diễn ra vào những năm 1960 mới giành được quyền bầu cử đầy đủ tại phía nam Hoa Kỳ. Và cuối cùng, tới năm 1971 các công dân trẻ tuổi mới được trao quyền bầu cử khi Hoa Kỳ hạ tuổi bầu cử từ 21 xuống 18 tuổi.

Bầu cử dân chủ phải mang tính xác định. Bầu cử dân chủ để xác định sự lănh đạo cho chính phủ. Những vị đại diện cho dân chúng được bầu thông qua h́nh thức phổ thông để nắm quyền lực mà quyền lực này sẽ bị luật pháp và hiến pháp chi phối, điều chỉnh. Họ không phải là những nhà lănh đạo bù nh́n hay tượng trưng.

Sau cùng, các cuộc bầu cử dân chủ không bị hạn chế trong việc lựa chọn các ứng cử viên. Các cử tri cũng có thể phải quyết định các vấn đề chính sách một cách trực tiếp thông qua trưng cầu dân ư và các sáng kiến được đưa vào bỏ phiếu kín. Ví dụ, tại Hoa Kỳ, các vấn đề lập pháp có thể phải quyết định trực tiếp trước các cử tri. Khi có một sáng kiến luật, chính các công dân có thể thu thập một số lượng chữ kư đủ theo quy định (thường theo tỷ lệ % số cử tri đăng kư tại bang) và yêu cầu vấn đề đó phải được đưa ra bỏ phiếu trong lần tiếp theo, ngay cả khi có sự phản đối của cơ quan lập pháp bang hay thống đốc bang. Như tại bang California, các cử tri phải xử lư hàng tá các sáng kiến luật mỗi khi tổ chức bầu cử, từ những vấn đề liên quan tới ô nhiễm môi trường tới vấn đề phí bảo hiểm ô-tô.

Đạo đức dân chủ và phe đối lập trung thành

Các nền dân chủ được phát triển trên cơ sở tính công khai và tính trách nhiệm, với một điểm đặc biệt quan trọng là hành động bầu cử. Để được tự do bỏ phiếu và hạn chế tối đa khả năng hăm dọa khi bầu cử, cử tri phải được quyền bỏ phiếu kín, đồng thời phải bảo vệ được các thùng phiếu và việc kiểm phiếu phải được tiến hành công khai tối đa có thể, khi đó các công dân mới tin tưởng rằng kết quả bầu cử là chính xác và chính phủ đă được thành lập do chính sự nhất trí của họ.

Một trong những khái niệm khó khăn nhất để một số người chấp nhận, đặc biệt là ở những quốc gia đang trải qua thời kỳ chuyển giao quyền lực có tính chất lịch sử bằng vũ lực là khái niệm “phe đối lập trung thành”. Tuy nhiên, ư tưởng này lại có tính chất sống c̣n cho dân chủ, khái niệm này có nghĩa là các bên trong một thể chế dân chủ cùng chia sẻ một cam kết chung hướng tới các giá trị cơ bản của xă hội. Các đối thủ chính trị không cần thiết phải thương yêu nhau, nhưng họ phải biết chấp nhận nhau và thừa nhận vai tṛ quan trọng và hợp pháp của nhau. Hơn nữa, các nguyên tắc cơ bản của xă hội phải khuyến khích sự dung ḥa và sự lễ độ trong các cuộc tranh luận xă hội.

Khi bầu cử kết thúc, người thua cuộc chấp nhận sự quyết định của cử tri. Nếu đảng cầm quyền thua cuộc, sự chuyển giao quyền lực sẽ diễn ra một cách ḥa b́nh. Cho dù ai thắng cuộc, các bên đều nhất trí hợp tác với nhau để giải quyết các vấn đề chung của xă hội. Những người thua cuộc, nay trở thành bên đối lập chính trị, biết rằng họ sẽ không bị mất mạng hay phải ra ṭa. Ngược lại, bên đối lập, cho dù họ gồm một hay nhiều đảng phái khác nhau, có thể tiếp tục tham gia vào đời sống xă hội với một nhận thức là họ đang đóng vai tṛ quan trọng trong một nền dân chủ xứng đáng với tên gọi như thế. Không phải họ trung thành với các chính sách cụ thể của chính phủ mà họ trung thành với tính hợp pháp cơ bản của nhà nước và trung thành với quá tŕnh dân chủ.

Khi tới lần bầu cử tiếp theo, các đảng đối lập lại có cơ hội để cạnh tranh quyền lực. Hơn nữa, xă hội đa nguyên, do số người nắm quyền lực trong chính phủ chỉ có giới hạn, c̣n tạo cơ hội tranh cử cho những người thua cuộc vào các vị trí quyền lực công cộng khác ngoài chính phủ. Những người thua cuộc trong bầu cử có thể lựa chọn tiếp tục hoạt động như một đảng đối lập chính thức, hoặc họ cũng có thể quyết định tham gia vào các hoạt động chính trị, các tranh luận công cộng thông qua viết sách báo, giảng dạy hoặc liên kết với các tổ chức tư nhân quan tâm tới các vấn đề chính sách công. Cuối cùng, bầu cử dân chủ không phải là cuộc chiến đấu một mất một c̣n mà chỉ là sự cạnh tranh để được phục vụ xă hội.

Trở lại với các nước cộng sản ở Đông Âu trước đây, cũng như các nước trong phe XHCN hiện nay để thấy rằng các lănh tụ của họ một khi đă được “bầu” vào các chức vụ th́ họ sẽ tại vị cho đến măn đời như Lê-nin, Phidel Castro, Mao Trạch Đông, Kim Nhật Thành và Hồ Chí Minh, thậm chí trước khi ĺa đời, họ c̣n có đặc quyền truyền ngôi báu lại cho con cái, cho thân nhân, và sau khi đă chết thối thây rồi nhân dân vẫn phải xem họ là những vị “lănh tụ vĩ đại sống măi trong sự nghiệp của quần chúng”. Điều đáng buồn, đáng tiếc là không ít người dân đang sống ở các quốc gia này vẫn tin rằng họ đang được sống, được thụ hưởng một nền dân chủ thực sự trên một đất nước dân chủ thực sự, chỉ v́ chế độ cộng sản đă quá tinh vi trong các chính sách tuyên truyền, nhồi sọ, đặc biệt là với sách lược “lộng giả thành chân”.

Một nhầm lẫn khác cũng khá phổ biến đối với nhiều người là khái niệm tự do và dân chủ, bởi tự do và dân chủ thường hay được sử dụng thay lẫn nhau nhưng hai thuật ngữ này hoàn toàn không đồng nghĩa với nhau. Dân chủ thực tế là một tập hợp những tư tưởng và nguyên tắc về tự do và cũng bao gồm một tập hợp các thông lệ và các thủ tục đă được đúc kết lại từ quá tŕnh lâu dài, thường không bằng phẳng, của lịch sử. Một cách ngắn gọn, dân chủ là sự thể chế hóa tự do. Trên cơ sở này chúng ta có thể định rơ được các nguyên tắc cơ bản đă được thử thách qua thời gian đối với một chính phủ lập hiến, vấn đề nhân quyền, vấn đề b́nh đẳng trước pháp luật mà bất cứ một xă hội nào được gọi là dân chủ theo đúng nghĩa của nó cũng cần phải có.

Chúng ta coi những sự thật sau đây là hiển nhiên: mọi con người được sinh ra đều b́nh đẳng, họ đă được tạo hóa ban cho một số quyền không thể tước bỏ được, trong đó có quyền sống, quyền tự do và quyền được mưu cầu hạnh phúc. Để bảo đảm cho các quyền đó, các chính phủ được thiết lập nên với quyền lực chính đáng dựa trên sự nhất trí của những người bị quản lư (người dân.

Trong những lời đáng ghi nhớ này của bản Tuyên ngôn Độc lập Hoa Kỳ, Thomas Jefferson đă đưa ra một nguyên tắc cơ bản làm cơ sở cho sự thành lập chính phủ dân chủ. Các chính phủ trong thể chế dân chủ không ban phát các quyền tự do cơ bản mà Jefferson đă nêu, mà chính các chính phủ đó được lập ra để bảo vệ các quyền tự do đó - các quyền mà mọi cá nhân hiển nhiên có do sự tồn tại của ḿnh.

Theo quan điểm của các nhà triết học thời đại khai sáng của thế kỷ 17 và 18 th́ các quyền không thể tước bỏ được là các quyền tự nhiên do Tạo hóa ban cho họ. Các quyền này không bị phá hủy khi xă hội dân sự được thiết lập và không một xă hội hay một chính phủ nào có thể xóa bỏ hoặc “chuyển nhượng” các quyền này.

Các quyền không thể tước bỏ bao gồm các quyền tự do ngôn luận và thể hiện, tự do tín ngưỡng và nhận thức, tự do hội họp và quyền được bảo vệ b́nh đẳng trước pháp luật. Tuy nhiên, đây chưa phải là bản liệt kê đầy đủ các quyền mà các công dân có được trong một nền dân chủ. Các xă hội dân chủ đồng thời thừa nhận các quyền dân sự như quyền được xét xử công bằng, và c̣n lập nên các quyền chủ chốt mà bất kỳ chính phủ dân chủ nào cũng phải duy tŕ. V́ các quyền này tồn tại không phụ thuộc vào chính phủ, do đó chúng không thể bị luật pháp băi bỏ cũng như không phụ thuộc vào ư muốn nhất thời của đa số cử tri nào đó. Ví dụ như điều sửa đổi bổ sung đầu tiên của Hiến pháp Hoa Kỳ không đưa ra quyền tự do tín ngưỡng hay tự to báo chí cho dân chúng. Điều sửa đổi bổ sung đó nghiêm cấm Quốc hội thông qua các luật vi phạm tới tự do ngôn lụân, tự do tín ngưỡng và quyền hội họp ôn ḥa. Nhà sử học Leonard Levy đă phát biểu: “Các cá nhân có thể tự do khi chính phủ của họ không tự do”.

Các nội dung chi tiết và các thủ tục của luật pháp liên quan tới quyền con người cần phải thay đổi tùy theo xă hội, nhưng tất cả các nền dân chủ đều được giao trọng trách trong việc xây dựng các cấu trúc xă hội lập hiến, lập pháp để bảo đảm cho các quyền con người đó.

Tự do ngôn luận và thể hiện là huyết mạch của bất kỳ xă hội dân chủ nào. Tranh luận, bỏ phiếu, hội họp và phản kháng, thờ phụng và bảo đảm công lư cho mọi người - tất cả những điều này có được đều dựa trên sự tự do và thông suốt của ngôn luận và thông tin. Patrick Wilson, người Canađa, sáng lập ra chương tŕnh truyền h́nh Đấu tranh cho Dân chủ đă nhận xét: “Dân chủ là trao đổi thông tin: mọi người trao đổi với người khác về các vấn đề chung của họ và gây dựng nên một số phận chung. Trước khi con người tự quản được ḿnh th́ họ cần phải được tự do để tự thể hiện ḿnh đă”.

Các công dân trong thể chế dân chủ được sống với một niềm tin chắc chắn là thông qua trao đổi cởi mở về các tư tưởng và quan điểm, chân lư và sự thật sẽ được t́m thấy để chiến thắng sai lầm hay dối trá, đồng thời các quan điểm hay các tư tưởng khác sẽ được nhận biết giá trị rơ hơn, các vấn đề thỏa hiệp cũng được xác định rơ ràng và khi đó con đường dẫn tới tiến bộ, phát triển sẽ được khai thông. Sự cởi mở trong trao đổi càng lớn th́ kết quả càng tốt đẹp. Nhà b́nh luận người Mỹ F.B. White đă diễn tả điều đó theo cách sau: “Báo chí ở đất nước tự do của chúng ta được tin cậy và hữu ích cho mọi người không phải v́ nó có đặc điểm tốt đẹp nào đó mà chính v́ sự đa dạng rất lớn của nó. Chừng nào càng có nhiều chủ thể, mỗi chủ thể đều theo đuổi một sự thật riêng của họ th́ chúng ta - những người dân càng có cơ hội đạt tới chân lư và mọi vấn đề luôn được sáng tỏ. Càng nhiều [chủ thể] th́ càng tốt”.

Trái hẳn với các chế độ độc tài, các chính phủ dân chủ không kiểm soát, ra lệnh hay đánh giá nội dung của bài viết hoặc bài nói chuyện. Thể chế dân chủ dựa trên các công dân có học vấn và hiểu biết mà khả năng tiếp cận của họ đối với thông tin càng lớn th́ càng làm cho họ có nhiều khả năng tham gia đầy đủ hơn vào các hoạt động xă hội. Sự dốt nát sinh ra sự thờ ơ. Thể chế dân chủ đạt được thịnh vượng dựa trên sức mạnh của các công dân luôn được tắm trong các ḍng tư tưởng, dữ kiện, ư kiến và sự xét đoán một cách tự do.

Nhưng chính phủ nên làm ǵ trong trường hợp các phương tiện thông tin hoặc một số tổ chức khác lạm dụng quyền tự do ngôn luận để tạo ra các thông tin mà theo đa số là không đúng sự thật, phản cảm, vô trách nhiệm hoặc đơn giản chỉ là khó chấp nhận? Nói chung, câu trả lời sẽ là: không làm ǵ cả! Đơn giản chỉ là: công việc của chính phủ không phải để xử lư những vấn đề như thế. Nói chung, phương thuốc cho tự do ngôn luận chính là ngôn luận tự do hơn. Điều này có vẻ nghịch lư, nhưng nhân danh ngôn luận tự do, thể chế dân chủ đôi khi phải bảo vệ quyền của các cá nhân và các tổ chức khi họ tự cho rằng các chính sách phi dân chủ đang đàn áp ngôn luận tự do. Các công dân của xă hội dân chủ bảo vệ các quyền này với một niềm tin tưởng là sự tranh luận cởi mở cuối cùng sẽ dẫn tới sự thật lớn hơn và các hành động của dân chúng sẽ khôn ngoan hơn so với khi ngôn luận hay sự bất đồng bị bóp nghẹt.

Hơn thế nữa, những người ủng hộ tự do ngôn luận lập luận rằng sự đàn áp ngôn luận tự do mà ta thấy đối với ai đó hôm nay sẽ có khả năng là mối đe dọa tới ngôn luận tự do của chính chúng ta vào ngày mai, điều mà cả ta và những người khác đều cảm thấy không chấp nhận được. Một trong những biện luận kinh điển cho quan điểm này là của nhà triết học người Anh John Stuart Mill, ông đă chỉ ra từ năm 1859 trong bài viết “Bàn về Tự do” rằng toàn dân bị tổn hại khi ngôn luận bị đàn áp. “Nếu dư luận là đúng, họ bị tước đoạt mất cơ hội chuyển sự nhầm lẫn thành sự thật, nếu dư luận là sai, họ mất cơ hội để có được nhận thức rơ ràng hơn và mất cơ hội nh́n nhận sự thật sâu sắc hơn khi được đối chiếu với sai lầm”.

Hệ quả của tự do ngôn luận là quyền của nhân dân được nhóm họp và đ̣i hỏi một cách ôn ḥa chính phủ phải lắng nghe những mối bất b́nh của họ. Không có quyền hội họp, không có quyền được lắng nghe, khi đó tự do ngôn luận không c̣n giá trị nữa. Do đó, tự do ngôn luận coi như là vô nghĩa nếu không được gắn bó mật thiết, nếu không nói là không thể tách rời với quyền hội họp, phản kháng và quyền đ̣i hỏi thay đổi. Các chính phủ dân chủ có thể quy định một cách hợp pháp về thời gian và địa điểm của các cuộc tập hợp và tuần hành chính trị để duy tŕ ḥa b́nh, nhưng họ cũng không thể sử dụng quyền lực để đàn áp sự phản kháng hoặc ngăn cản các nhóm, các tổ chức phản đối lên tiếng cho công luận nghe rơ.

Tự do tín ngưỡng, hay nói rộng hơn là tự do về nhận thức có nghĩa là không ai bị đ̣i hỏi phải tin theo một tôn giáo hoặc một niềm tin nào ngược lại với mong muốn của chính họ. Hơn nữa, không ai bị trừng phạt hay ngược đăi bằng bất kỳ h́nh thức nào chỉ v́ họ chọn lựa tôn giáo này chứ không phải tôn giáo khác, hoặc không chọn lựa một tôn giáo nào cả. Nhà nước dân chủ công nhận niềm tin tôn giáo của con người là vấn đề hết sức riêng tư.

Theo một nghĩa liên quan, tự do tôn giáo có nghĩa là không một người nào bị chính phủ bắt buộc phải chấp nhận một nhà thờ hoặc một tín ngưỡng chính thức nào cả. Trẻ em không bị bắt buộc phải theo học ở một trường tôn giáo và không một ai bị đ̣i hỏi phải tham dự các công việc tôn giáo, cầu nguyện hoặc tham gia vào các hoạt động tôn giáo ngược với ư nguyện của họ. Trải qua lịch sử và truyền thống lâu đời, rất nhiều các quốc gia dân chủ đă thiết lập một cách chính thống các nhà thờ hoặc tôn giáo với sự bảo trợ của nhà nước. Tuy nhiên, điều đó không làm giảm nhẹ trách nhiệm của các chính phủ dân chủ trong vai tṛ bảo vệ tự do cho các cá nhân mà tín ngưỡng của họ khác với tôn giáo được khuyến khích một cách chính thống.

Các thể chế dân chủ dựa trên nguyên tắc là chính phủ tồn tại để phục vụ nhân dân, c̣n nhân dân không tồn tại để phục vụ chính phủ. Nói cách khác, nhân dân là các công dân của nhà nước dân chủ chứ không phải là đối tượng của nhà nước dân chủ. Khi nhà nước bảo vệ quyền của công dân, th́ đáp lại, công dân trung thành với nhà nước của họ. Dưới một chế độ độc tài, nhà nước tồn tại như một thực thể tách rời xă hội, đ̣i hỏi ḷng trung thành và sự phục vụ từ những người dân của họ mà không có một bổn phận tương xứng nào đối với dân chúng để đảm bảo có được sự nhất trí của người dân đối với các hành động của họ.

Chẳng hạn, khi các công dân trong một xă hội dân chủ đi bầu cử là họ thực thi quyền và trách nhiệm của họ để nhằm xác định ai sẽ là người thay mặt họ thực hiện việc quản lư xă hội. Trái lại, trong một nhà nước độc tài, những hoạt động bầu cử chỉ nhằm hợp pháp hóa sự lựa chọn đă định sẵn của chế độ. Sự bầu cử trong một xă hội như thế không dính líu ǵ tới quyền cũng như trách nhiệm của các công dân, mà chỉ là một sự bày tỏ cưỡng bức sự ủng hộ của công chúng cho chính phủ.

Tương tự, các công dân trong một xă hội dân chủ được tận hưởng quyền tham dự vào các tổ chức không phụ thuộc vào chính phủ và được tự do tham gia vào các hoạt động của xă hội. Đồng thời họ cũng phải chấp nhận nghĩa vụ đi kèm quyền tham gia đó: Tự t́m hiểu và học hỏi về các vấn đề, biết dung ḥa khi xử sự với những người có quan điểm trái ngược, và biết thỏa hiệp khi cần thiết để đạt được thỏa thuận.

Tuy nhiên, trong một nhà nước độc tài chỉ có rất ít hoặc không có các tổ chức hoặc các nhóm t́nh nguyện tư nhân. Nếu có, các tổ chức đó không đóng vai tṛ như các phương tiện để cho các cá nhân để tranh luận về các vấn đề hay thực hiện các công việc riêng của họ, các tổ chức này chỉ phục vụ như một cánh tay của nhà nước để bắt các đối tượng của nhà nước phải phục tùng.

Thực hiện nghĩa vụ quân sự cho ta một ví dụ khác về sự trái ngược của quyền và trách nhiệm trong các xă hội dân chủ và phi dân chủ. Cả hai loại xă hội đó đều yêu cầu các thanh niên tham gia nghĩa vụ quân sự trong thời b́nh. Trong nhà nước độc tài, sự bắt buộc này được áp đặt một cách đơn phương. Trong nhà nước dân chủ, thời hạn phục vụ trong quân đội là một nhiệm vụ mà các công dân phải thực hiện thông qua luật của chính phủ do chính các công dân đó bầu ra. Trong mọi xă hội, việc thực hiện nghĩa vụ quân sự thời b́nh có thể không được các cá nhân hoan nghênh. Nhưng người lính-công dân trong một xă hội dân chủ thực hiện nghĩa vụ đó với một nhận thức là họ đang đảm nhiệm một bổn phận mà xă hội đó đă tự cam kết phải thực hiện. Hơn thế nữa, các thành viên trong một xă hội dân chủ có quyền thực hiện nghĩa vụ đó theo cách tập thể hoặc thay đổi bổn phận đó: giải trừ nghĩa vụ quân sự bắt buộc và thành lập quân đội tự nguyện như Hoa Kỳ và một số nước khác đă làm; thay đổi thời hạn phục vụ trong quân đội như ở Đức; hoặc duy tŕ một đội ngũ nam giới dự bị cho nghĩa vụ quân sự như một phần cơ bản của quyền công dân ở Thụy Sỹ.

Quyền công dân trong những ví dụ kể trên dẫn đến một định nghĩa rộng hơn về quyền và nghĩa vụ, bởi lẽ chúng là hai mặt đối lập của một vấn đề. Việc thực hiện các quyền của một cá nhân cũng đồng thời là trách nhiệm của họ phải bảo vệ và nâng cao các quyền đó của chính họ và của người khác. Ngay cả các công dân trong các thể chế dân chủ đă được thiết lập vững mạnh cũng thường hiểu sai mối quan hệ đó và thường chỉ chú ư tới lợi ích của quyền con người trong khi phớt lờ các trách nhiệm, nghĩa vụ. Như nhà chính trị học Benjamin Barber ghi nhận: “Dân chủ thường được hiểu như là sự thống trị của số đông và quyền càng được hiểu như sự sở hữu của các cá nhân và dẫn đến như là sự đối lập tất yếu đối với dân chủ số đông. Nhưng như thế là hiểu sai cả về quyền lẫn dân chủ”.

Chúng ta nhận thấy một sự thật chắc chắn là khi các công dân thực hiện các quyền cơ bản hay quyền không thể tước bỏ được - như tự do ngôn luận, hội họp và tôn giáo th́ chính các quyền đó sẽ thiết lập nên các giới hạn đối với mọi chính phủ được xây dựng trên cơ sở dân chủ. Do đó, những quyền cá nhân chính là bức tường thành ngăn chặn sự lạm dụng của chính phủ hoặc bất kỳ số đông chính trị nhất thời nào.

Nhưng theo một nghĩa khác, quyền con người, cũng như các cá nhân con người không hoạt động một cách cô lập. Quyền không phải là sự sở hữu riêng của cá nhân mà nó chỉ tồn tại khi nó được thừa nhận bởi các công dân khác của xă hội. Cử tri, như triết gia người Mỹ Sidney Hook đă diễn tả,là “người trông coi sau chót đối với sự tự do của chính họ”.. Với quan điểm này th́ chính phủ dân chủ do dân bầu và có trách nhiệm trước dân không thể là kẻ đối lập với các quyền cá nhân mà phải là người bảo hộ các quyền đó. Chính khi nâng cao các quyền lợi của họ mà các công dân trong một thể chế dân chủ thực hiện các nghĩa vụ và bổn phận dân sự của họ.

Nói rộng ra th́ các nghĩa vụ này bao gồm cả sự tham gia vào các hoạt động dân chủ để đảm bảo dân chủ được thực hiện. Ở mức tối thiểu, các công dân nên tự t́m hiểu, nghiên cứu các vấn đề bức xúc đang diễn ra trong xă hội của họ, như việc bỏ phiếu bầu một cách sáng suốt cho các vị trí lănh đạo cao cấp. Việc thực hiện một số nghĩa vụ khác như tham gia đoàn hội thẩm trong các phiên ṭa dân sự hoặc h́nh sự hầu hết mang tính tự nguyện hoặc đôi khi tuân theo luật quy định.

Cốt lơi của hành động dân chủ là sự tham gia của các công dân một cách tích cực và tự nguyện vào trong đời sống chung của cộng đồng hay quốc gia của họ. Nếu không duy tŕ được sự tham gia rộng răi này, dân chủ sẽ tàn lụi và trở thành đặc quyền dành riêng cho một số nhóm và tổ chức. Nhưng với sự cam kết tích cực của các cá nhân trong toàn xă hội, các thể chế dân chủ có thể vượt qua các cơn băo chính trị hay kinh tế - vấn đề không thể tránh khỏi đối với mọi xă hội- mà không phải hy sinh các quyền lợi và sự tự do mà họ đă tuyên thệ ǵn giữ.

Tham gia tích cực vào đời sống xă hội thường được hiểu một cách hạn hẹp như là sự tranh giành các vị trí chính trị. Nhưng sự tham gia của các công dân trong một xă hội dân chủ mang ư nghĩa rộng lớn hơn rất nhiều việc chỉ tham gia vào các cuộc tranh cử. Ở các cấp khu vực hoặc thị xă, các công dân có thể tham gia vào những việc như hoạt động trong các ủy ban trường học, thành lập các nhóm cộng đồng hoặc kể cả giữ các vị trí lănh đạo ở địa phương. Ở cấp bang, tỉnh, hoặc quốc gia, các công dân có thể đóng góp ư kiến của họ bằng cách phát biểu hoặc gửi văn bản tới các cuộc tranh luận về các vấn đề chung hoặc họ có thể tham gia vào các đảng chính trị, liên đoàn lao động hoặc các tổ chức t́nh nguyện. Cho dù ở cấp nào, một nền dân chủ lành mạnh cũng dựa trên sự tham gia liên tục và công khai của đa số công dân.

Diane Ravitch đă viết: “Dân chủ là một quá tŕnh, một cách thức sống và làm việc cùng nhau. Đó là một quá tŕnh luôn phát triển chứ không đứng im. Nó đ̣i hỏi sự hợp tác, thỏa hiệp và dung ḥa giữa các công dân. Thực hiện dân chủ là một điều khó khăn chứ không dễ dàng. Tự do đồng nghĩa với nghĩa vụ chứ không phải được miễn các nghĩa vụ”.

Thể chế dân chủ là sự biểu hiện các lư tưởng về tự do và tự thể hiện, nhưng nó cũng là sự thể hiện rơ ràng về bản chất của loài người. Nó không đ̣i hỏi con người phải có một đạo đức toàn diện, nó chỉ đ̣i hỏi con người phải có trách nhiệm. Như nhà thần học người Mỹ Reinhold Nieburh đă phát biểu: “Khả năng của con người đấu tranh cho sự công bằng sẽ tạo nên dân chủ, nhưng sự tuột dốc của con người dẫn tới bất công sẽ tạo nên đ̣i hỏi tất yếu của dân chủ”.

Theo nguyên tắc, việc bảo vệ nhân quyền được chấp nhận rộng răi: được đưa vào hiến pháp của các nước trên thế giới cũng như được đưa vào trong Hiến chương Liên Hợp Quốc hoặc trong các hiệp định quốc tế như Thỏa ước Helsinki (Hội nghị về an ninh và Hợp tác châu Âu - CSCE).

Để bảo vệ các quyền không thể tước bỏ được, như quyền tự do ngôn luận, các chính phủ phải biết kiềm chế bằng cách tự giới hạn các hành động của ḿnh. Trong khi để khuyến khích giáo dục, phát triển y tế và đảm bảo công ăn việc làm lại đ̣i hỏi chính phủ điều ngược lại: chính phủ phải tích cực tham gia trong việc thúc đẩy một số chính sách và chương tŕnh xă hội. Sự chăm sóc đầy đủ về sức khỏe và các cơ hội giáo dục phải là quyền lợi đương nhiên của mọi trẻ em. Nhưng điều đáng buồn là trên thực tế không phải như vậy, nhất là ở các nước cộng sản, trong đó có cả Việt nam, đặc quyền đặc lợi chỉ tập trung chủ yếu trong tay của tầng lớp thống trị và thân tộc của họ c̣n đa phần người dân, là tầng lớp bị trị vẫn đang bị hạn chế đến mức thấp nhất những quyền này, ngay cả quyền cơ bản nhất là được b́nh đẳng trước pháp luật.

Bởi quyền b́nh đẳng trước pháp luật hay sự bảo vệ b́nh đẳng của luật như vẫn được phát biểu, là một yếu tố cơ bản đối với bất kỳ một xă hội công bằng và dân chủ nào. Bất kể giàu hay nghèo, dân tộc chiếm đa số hay thiểu số tôn giáo, liên minh chính trị của nhà nước hay phe đối lập, tất cả đều được hưởng sự bảo hộ b́nh đẳng của pháp luật.

Nhà nước dân chủ không thể đảm bảo là cuộc sống sẽ đối xử b́nh đẳng với tất cả mọi người, và do đó nó cũng không có trách nhiệm để thực hiện điều đó. Tuy nhiên, John P. Frank - chuyên gia về luật hiến pháp đă viết: “Nhà nước không được áp đặt thêm các điều bất công cho xă hội trong bất kỳ hoàn cảnh nào, nhà nước cần phải đối xử công bằng và b́nh đẳng với tất cả mọi người dân của ḿnh”.

Không ai có quyền cao hơn luật, hơn nữa, luật chính là sáng tạo của con người chứ không phải là sự áp đặt lên con người. Công dân của thể chế dân chủ cầu viện tới luật v́ họ hiểu rằng, bằng cách gián tiếp, họ đang cầu viện tới chính họ với tư cách là những người đă tạo ra luật. Khi luật được xây dựng bởi chính người dân, những người phải phục tùng luật, th́ khi đó cả luật và dân chủ sẽ cùng được thực thi.

Frank chỉ ra rằng tại bất kỳ xă hội nào trong lịch sử th́ những người nắm quyền quản lư hệ thống tư pháp h́nh sự đều có khả năng dẫn tới sự lạm dụng và dễ có hành động bất công. Nhân danh nhà nước, các cá nhân có thể bị bỏ tù, tài sản bị tịch thu, bị hành hạ, bị đi đầy và bị hành quyết mà không có sự chứng minh hợp pháp, và thường cũng không có một kết tội công khai nào. Không có một xă hội dân chủ nào chấp nhận những lạm dụng như thế.

Mọi nhà nước bắt buộc phải có quyền lực để duy tŕ trật tự và xử phạt tội phạm, nhưng các nguyên tắc và thủ tục để nhà nước thực thi pháp luật bắt buộc phải được công khai, rơ ràng, không che dấu, không tùy tiện, không được sử dụng vào mục đích chính trị của nhà nước.

Các yêu cầu cơ bản để có quyền b́nh đẳng trước pháp luật trong một nền dân chủ là ǵ?

*Cảnh sát không có quyền đột nhập và lục soát bất kỳ ngôi nhà của người dân nào nếu không có lệnh của ṭa án với lư do rơ ràng. Thể chế dân chủ không cho phép cảnh sát mật gơ cửa nhà dân vào lúc nửa đêm.

*Không ai bị bắt, giam giữ nếu không có văn bản rơ ràng chỉ ra sự vi phạm. Những người đó không những phải được biết lư do chính xác của sự kết tội chống lại họ mà c̣n phải được trả tự do ngay lập tức theo nguyên tắc lệnh đ́nh quyền nếu ṭa thấy sự kết tội đó không có chứng cứ và sự bắt giữ là vô lư.

*Không được kéo dài thời gian giam giữ đối với người bị cho là có tội, họ cần phải được đưa ra xét xử trước công luận một cách không chậm trễ, được đối diện và chất vấn trước những người kết tội họ.

*Nhà chức trách phải chấp nhận thả tự do khi người bị coi là có tội đă đóng tiền bảo lănh hoặc trả tự do theo một số điều kiện nào đó trong khi chờ phiên ṭa xét xử, nếu như ít có nguy cơ người đó trốn chạy hay gây thêm tội ác. Các h́nh phạt độc ác hay bất thường so với truyền thống hay quy luật của xă hội phải được ngăn cấm.

*Không ai có thể bị cưỡng ép tự làm chứng chống lại họ. Cần phải nghiêm cấm tuyệt đối mọi hành động tự kết tội một cách cưỡng bức. Như một hệ quả tất yếu, cảnh sát không được sử dụng sự hành hạ hoặc sự lạm dụng về thân thể hay tinh thần đối với người bị t́nh nghi trong bất kỳ hoàn cảnh nào. Hệ thống luật pháp trong đó ngăn cấm sự thú tội cưỡng bức sẽ làm giảm ngay lập tức động cơ của cảnh sát sử dụng sự hành hạ, đe dọa hoặc bất kỳ một h́nh thức lạm dụng nào để có được thông tin, ngay cả ṭa án cũng không cho phép đưa các thông tin kiểu đó ra trước ṭa xét xử để chứng minh.

*Mọi người đều không thể bị kết tội kép: không thể bị kết tội hai lần cho cùng một tội. Bất kỳ người nào đă được ṭa xử vô tội đều có thể không bao giờ bị kết tội lại với cùng hành vi đó.

*Để tránh khả năng lạm dụng quyền của các nhà chức trách nên mọi quy định về luật hồi tố đều bị băi bỏ. Luật hồi tố là các luật được xây dựng sau khi đă xảy ra sự kiện để người nào đó có thể bị kết án cho dù điều luật đó không có hiệu lực vào thời điểm xảy ra sự kiện).

*Bị đơn có thể có thêm sự bảo hộ để chống lại các cưỡng bức của nhà nước. Ví dụ tại Hoa Kỳ, người bị kết tội có quyền có luật sư làm đại diện cho họ trong suốt quá tŕnh tiến hành tố tụng kể cả khi chính bản thân họ không đủ tiền để chi phí cho sự đại diện hợp pháp đó. Cảnh sát phải thông báo cho người bị t́nh nghi về các quyền của họ vào lúc bị bắt, kể cả quyền có luật sư, quyền giữ im lặng (để tránh cưỡng bức nhận tội).

Một thủ đoạn bất công thường thấy là kết tội các bên đối lập vào tội phản bội tổ quốc. Do đó, tội phản quốc bắt buộc phải được giới hạn một cách thận trọng về định nghĩa để nó không bị lợi dụng trở thành vũ khí dập tắt mọi phê phán, góp ư đối với chính phủ.

Các giới hạn đó không có nghĩa là nhà nước thiếu quyền lực cần thiết để thực thi luật pháp và trừng phạt tội phạm. Mà ngược lại, hệ thống tư pháp h́nh sự trong một xă hội dân chủ sẽ đạt được hiệu quả khi sự quản lư của nó được chính người dân đánh giá là công bằng và có tác dụng bảo vệ quyền của mỗi cá nhân cũng như lợi ích chung của xă hội.

Các thẩm phán có thể được chỉ định hay được bầu cho một nhiệm kỳ giới hạn hoặc vô hạn. Dù thẩm phán được chọn theo cách nào đi chăng nữa th́ điều cốt yếu là họ phải độc lập, không bị phụ thuộc vào thế lực chính trị cầm quyền để đảm bảo tính vô tư trong công việc. Các thẩm phán không thể bị cách chức chỉ v́ các lư do không quan trọng hay chỉ thuần túy v́ chính trị, họ chỉ bị cách chức khi phạm các tội nghiêm trọng hoặc có hành động nguy hiểm và việc kết tội phải được tiến hành theo đúng các thủ tục tố tụng, chẳng hạn như thông qua quá tŕnh luận tội và đưa ra ṭa xét xử.

Nền tảng chính xây dựng nên một chính phủ dân chủ là hiến pháp - đó là sự tuyên bố chính thức các quy định, các giới hạn, các thủ tục và các định chế. Hiến pháp của một quốc gia là bộ luật tối cao của đất nước đó, và tất cả mọi công dân, từ thủ tướng tới nông dân đều chịu sự chi phối của nó. Ở mức độ tối thiểu, hiến pháp -thường được hệ thống hóa thành một văn bản duy nhất- xây dựng quyền lực cho chính phủ quốc gia, mang lại sự đảm bảo cho các quyền cơ bản của con người và đưa ra các thủ tục hoạt động cơ bản cho chính phủ.

Một thực tế đáng buồn cho dân tộc Việt nam là chỉ có những người dân thấp cổ bé họng mới chịu sự chi phối của hiến pháp, c̣n các ủy viên trong bộ chính trị, đặc biệt là chủ tịch nước, tổng bí thư đảng và thủ tướng chính phủ… là nhưng người có quyền cao hơn luật pháp, là những người không bị hiến pháp chi phối, đó là lư do tại sao chủ tịch Hồ Chí Minh đă phạm phải một sai lầm vô cùng nghiêm trọng khi tiến hành đấu tố địa chủ và hành quyết hơn 300,000 nông dân miền bắc trong cải cải ruộng đất từ 1949 đến 1956 mà vẫn không bị một ṭa án nào xét xử  nhưng lại tiếp tục tại vị chức chủ tịch nước cho đến cuối đời… Và gần đây nhất, cũng bởi cao hơn luật pháp, bởi không bị hiến pháp chi phối mà thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đă phạm phải một sai lầm cũng vô cùng nghiêm trọng là bán Tây Nguyên cho Trung Cộng vào khai thác bô-xít để tàn phá môi trường sinh thái của đất nước, để công nhân quốc pḥng của Trung Cộng nghênh ngang tàn phá môi trường văn hóa của dân tộc, mà vẫn không có một ṭa án cấp nào có thể xét xử hầu có thể ngăn chặn sự sai phạm này để giữ ǵn nguồn sống cho quê hương và an ninh cho đất nước. Buồn thay!

Thế giới vốn vận động và thay đổi không ngừng, tất nhiên khái niệm tự do và dân chủ cũng không ngoài quy luật đó. Trong khuôn khổ một bài viết, v́ thế, người viết không có tham vọng tŕnh bày một cách đầy đủ và trọn vẹn thế nào là dân chủ, chỉ mong ước được góp một phần nhỏ giúp người dân Việt hiểu một cách chính xác hơn về dân chủ bởi khi chúng ta chưa hiểu đích thực cái mà chúng ta đang t́m kiếm th́ e rằng chúng ta sẽ khó ḷng mà t́m được nó.

 

Huế, ngày Đông chí năm 2009

Nguyễn Phúc Bảo Ân

<< trở về đầu trang >>