Video Tài Liệu

Audio Tài Liệu

Nhạc

Tin Tức & Thời Sự

B́nh Luận

 

THANH VÀ TỤC TRONG THƠ HỒ XUÂN HƯƠNG  

 

Ngồi buồn nhớ chị Xuân Hương

Hồn thơ c̣n hăy như nhường trêu ai..

                              Giấc mộng con của Tản Đà

Nguyễn Quư Đại

 

Từ thời dựng nước dân tộc Việt Nam luôn luôn có truyền thống chiến đấu chống ngoaị xâm dành độc lập bảo vệ quê hương, trong quá tŕnh đó người phụ nữ cũng đă đóng góp rất đáng kể, tiêu biểu là cuộc khởi nghiă của Hai Bà Trưng (40-30 trước CN) và Bà Triệu (năm 248) với những chiến tích oai hùng trong lịch sử Việt Nam. Những thế hệ kế tiếp các bậc nữ lưu cũng giúp việc nước, lo việc nhà và đă đóng góp cho lâu đài văn hóa dân tộc như các các nhà thơ nổi tiếng: Đoàn Thị Điểm dịch giả Chinh Phụ Ngâm khúc của Đặng Trần Côn, Ngọc Hân công chúa với Ai Tư văn. Lưu thị Hiền (bà Phủ Ba) Ngô Chi Lan Ỷ Lan Phu nhân, Huyện Thanh Quan, Sương Nguyệt Ánh…, trong đó nữ sĩ Hồ Xuân Hương ở thế kỷ thứ 18 nổi tiếng là Bà Chúa Thơ Nôm [1]

              

Hồ Xuân Hương và thân phận

Hồ Xuân Hương con ông Hồ Phi Diễn... (1703-1786)[2] ở làng Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, Nghệ An. Ông thi đậu tú tài năm 24 tuổi triều đại Lê Bảo Thái và dạy học ở Hải Hưng, Hà Bắc. Tại đây ông đă lấy cô gái Bắc Ninh họ Hà làm vợ thứ, sinh ra Hồ Phi Mai (1772-1822), nghiă là Hoa mai bay trên hồ, bút hiệu Xuân Hương, lúc Xuân Hương 13 tuổi thân phụ mất, bà rời làng Khán Xuân theo mẹ về làng Thọ Xương gần Hồ Hoàn Kiếm, đi học một thời gian sau đó ở nhà giúp việc. Xuân Hương tự học thêm, nhờ thông minh làm thơ hay, tiếng tăm lừng lẫy. Tổng Ḱnh tên tự Nguyễn Công Ḥa, ở làng Tứ Xă (huyện Phong Châu, Vĩnh Phú), khi bé  tên Cóc, sau nầy HXH gởi bài thơ „Khóc Tổng Cóc“ nên từ đó dân làng gọi ông là Tổng Cóc. Chuyện t́nh của bà với Tổng Cóc trở thành giai thoại, thân phụ của Xuân Hương là nhà giáo thời ấy gọi cụ Đố Xứ, Tổng Cóc và một số chàng trai khác chiều 30 Tết mang qùa biếu tết cụ Đồ, bị Xuân Hương ra câu đối

„Tối ba mươi khép cánh càn khôn kẻo nữa ma vương đưa quỷ tới“

Tổng Cóc đối lại:

„Sáng mồng một mở then tạo hoá để cho thiếu nữ rước xuân vào“

 Được cụ Đồ Xứ khen hay, có thể Xuân Hương mến mộ chàng có khiếu văn chương? Tổng Cóc đă lập gia đ́nh nhưng là người có tiếng ăn chơi, tính t́nh nghệ sĩ thích văn thơ cưới Xuân Hương làm thứ thiếp. Tổng Cóc yêu thương vợ làm cái nhà thủy tạ cho bà trông coi ao cá và bảo nàng làm thơ viết vào gỗ, hiện nay tại nhà thờ của ông Kiều Phú, thôn Đại Đ́nh, xă Sơn Dương, Phong Châu, Vĩnh Phú c̣n tấm ván mít ghi những nét thơ Nôm của Hồ Xuân Hương. Nhà ông Bùi Văn Thắng c̣n đôi b́nh và hai ống quyển ghi bút tích 4 câu thơ trang nghiêm của HXH, nói đến tấm gương trong trắng (như người con gái trong trắng) khi xuân hết th́ thợ trời cũng chịu. Chỉ c̣n biết dựa vào phúc đức …. khi ấy hương thơm sẽ tỏa khắp muôn nơi[3].

 

Thảo lai băng ngọc kính

Xuân tận hoá công hương

Độc bằng đan quế thượng

Hào phóng bích hoa hương

nghiă

Nói đến tấm gương bằng ngọc

Hóa công cũng chịu lúc tàn xuân

Chỉ bằng lúc vin cành quế đỏ

Tha hồ hoa biếc tỏa hương thơm

 

Xuân Hương bản tính nghệ sĩ giao tiếp rộng, không thể vượt đời sống của làng quêtrọng nam khinh nữ, bởi vậy vợ chồng không tránh được việc va chạm hằng ngày trong xă hội phong kiến „Đau đớn thay phận đàn bà! Kiếp sinh ra thế, biết là tại đâu“. Xuân Hương bị vợ lớn ghen tương, gia đ́nh chồng đè nén v́ thân phận làm thứ thiếp. Nên bà chán ngán cảnh chồng chung bỏ nhà ra đi.

 

Kẻ đắp chăn bông, kẻ lạnh lùng

Chém cha cái kiếp lấy chồng chung!

Năm th́ mười hoạ chăng hay chớ

Một tháng đôi lần có cũng không

Cố đấm ăn xôi, xôi lại hẩm

Cầm bằng làm mướn, mướn không công

Thân nầy ví biết dường nầy nhỉ

Thà trước thôi đành ở vậy xong

 

Giáo sư John Balaban dạy đại học North Carolina ở Raleigh, cũng là nhà thơ dịch“ bài lấy chồng chung“ của Hồ Xuân Hương „Spring Essence“ the Poetry of HXH (nhà xuất bản Copper Canyon Press, 2000)

 

On Sharing a Husband

Screw the fate that makes you share a man.

One cuddles under cotton blankets; the other’s cold.

Every now and then, well, maybe or maybe not.

Once or twice a month, oh, it’s like nothing.

You try to stick to it like a fly on rice

but the rice is rotten. You slave like the maid,

but without pay. If I had known how it would go

I think I would have lived alone.

 

Chẳng riêng ǵ Xuân Hương, thân phận của người vợ thứ trong dân gian cũng là một nỗi buồn truyền kiếp:

 

Tối tối chị giữ mất buồng

Chị cho manh chiếu nằm suông chuồng ḅ

Mong chồng, chồng chẳng xuống cho

Đến khi chồng xuống gà o o gáy dồn...

 

Hồ Xuân Hương mở quán làm kế sinh nhai, khách hâm mộ văn tài bà đến cùng xướng họa, có nhiều chuyện t́nh trở thành giai thoại. Xuân Hương lăng mạn, phóng khoáng bà muốn vượt qua bức tường nho giáo khắc nghiệt, nhưng không tránh được cái nghiệp t́nh duyên ngang trái. Xuân Hương gặp ông phủ Vĩnh Tường và làm bài thơ giă từ “khóc Tổng Cóc“.

 

Chàng Cóc ơi! Chàng Cóc ơi!

Thiếp bén duyên chàng có thế thôi

Ṇng nọc đứt đuôi từ đây nhé

Ngh́n vàng khôn chuộc dấu bôi vôi.

 

Bài „khóc Tổng Cóc“ gây nhiều dư luận trong văn học, những người ở làng Gáp cho rằng bài thơ đó khóc cho mối t́nh đầu của bà, từng khổ đau với hoàn cảnh làm vợ trong gia đ́nh Tổng Cóc nên dùng những từ ngữ chỉ họ hàng nhà Cóc nào là ṇng nọc đứt đuôi, để giễu Tổng Cóc (thơ gởi Tổng Cóc lúc c̣n sống chứ không phải khóc người chết). Một lần nửa Xuân Hương lập gia đ́nh với ông phủ Vĩnh Tường cũng làm thứ thiếp, không tránh được cảnh khổ ghen tương cay độc như Hoạn thư:

 

Rằng tôi chút dạ đàn bà,

Ghen tuông, th́ cũng người ta thường t́nh 

Ḷng riêng, riêng cũng kính yêu.

Chồng chung, chưa dễ ai chiều cho ai

                                       Kiều của Nguyễn Du

 

Thời gian sống với ông phủ Vĩnh Tường (ở Thổ Tang, Vĩnh Phú) ông Phủ xem nàng là bạn văn chương. Nhưng số phận của Xuân Hương không được may mắn, cuộc t́nhh ngắn ngủi hơn 2 năm sau phải khóc chồng, chồng chết là nỗi khổ đau nhất của người thiếu phụ, thương cho thân phận kẻ ở người đi. Xuân Hương buồn khổ trước cảnh nhà lạnh lẽo đơn côi, bà trang trải nỗi bi thương của ḿnh trên những ḍng thơ buồn năo nuột, là tiếng nấc nghẹn ngào của người góa phụ vĩnh viễn xa chồng:

 

Trăm năm ông phủ Vĩnh Tường ơi!

Thiếp bén duyên nàng có thế thôi

Chôn chặt văn chương ba thước đất

Ném tung hồ thỉ bốn phương trời

Cán cân tạo hoá rơi đâu mất;

Miệng túi càn khôn thắt lại rồi

Hăm bảy tháng trời là mấy chốc;

Trăm năm ông Phủ Vĩnh Tường ơi!

 

                                                          Thơ và bạn đời

 

Các tác phẩm của bà bị thất lạc, đến nay c̣n lưu truyền những bài thơ chữ Nôm trong Xuân Hương Thi Tập, năm 1964 ông Trần Thanh Mại phát hiện thêm tập thơ chữ Hán Lưu Hương Kư ... viết năm Giáp Tuất (1814). Hồ Xuân Hương là nhà thơ sử dụng chữ nôm một cách điêu luyện và sắc xảo, ít người sánh kịp. Bà thường chọn những âm khó đọc để hạ vần nói lái, nghiă bóng thành những bài thơ rất tài t́nh và đầy thú vị trong đó ư thơ và t́nh thơ  bao gồm: đạo đức, tiếu lâm, hay châm biếm, độc đáo có một không hai trong văn chương bác học. Phần xướng hoạ có lẫn thơ của văn nhân thời bấy giờ để lại số đề tài khúc chiết, nồng nàn yêu đương. Cổ Nguyệt Hương Đ́nh do Xuân Hương dựng lên ở phường Khán Xuân gần Hồ Tây khu vực vườn Bách Thảo, trường Bưởi đường Cổ Ngư làng Yên Phụ. Thơ tả chân táo bạo diễn tả ư tưởng lả lơi bỡn cợt, vừa thanh vừa tục mà không kém phần lăng mạn. T́nh yêu, t́nh bạn của Xuân Hương có rất nhiều nghi vấn, khó xác định cảnh đời từng trải của Xuân Hương. Các tài liệu dẫn chứng Xuân Hương giao du rộng răi với những danh sĩ như Phạm Quí Thích (khắc và in thơ của Nguyễn Du), Nguyễn Huy Tự (Tác giả Hoa Tiên), Nguyễn Du, Mai Sơn Phủ, Tốn Phong, Cư Đ́nh, Trần Quang Tĩnh, và Trần Phúc Hiển, v.v.  Học giả Hoàng Xuân Hăn dẫn chứng bà có 3 đời chồng, người cuối cùng là Tham hiệp trấn Trần Phúc Hiến? Trong vấn đề xướng họa thơ văn, một đối thủ của Xuân Hương được lưu lại là Chiêu Hổ tức Phạm đ́nh Hổ (1768-1839), là tác giả Vũ Trung Tuỳ Bút, bút hiệu Chiêu Hổ, lần ông đến thăm Xuân Hương có ư sổ sàng bị Xuân Hương chê suồng să  

 

Anh đồ tỉnh, anh đồ say

Sao anh ghẹo nguyệt giữa ban ngày

Này này chị bảo cho mà biết

Chốn ấy hang hùm chớ mó tay..

 

Hùm có nghiă là hổ, Chiêu Hổ bị Xuân Hương chơi chữ, ông không chịu thua cợt nhả đối lại::

 

Này ông đồ tỉnh, nầy ông đồ say,

Này ông ghẹo nguyệt giữa ban ngày!

Hang hùm ví bẵng không ai mó,

Sao có hùm con ẵm chốc tay?

 

Năm 1842 Tùng Thiện Vương ra thăm cảnh Hồ Tây có làm bài thơ viếng mộ Xuân Hương „Long Biên Trúc Chi Từ“ bản dịch ra Việt ngữ của học giả Hoàng Xuân Hăn

 

Đây hồ rực rỡ hoa sen

Sai người xuống hái để lên cúng đàn

Chớ trèo qua mộ Xuân Hương

Suối vàng c̣n giận tơ vương lỡ làng

Sen tàn, phấn rữa mồ hoang

Xuân Hương đă khuất bên làn cỏ xanh

U hồn say tít làm thinh

Gío xuân mấy độ thế t́nh không hay!

                                                                  

Ngày nay không thể t́m mộ của bà, tuy nhiên người ta dựng bia để tưởng niệm nữ sĩ Xuân Hương

Những nét tiêu biểu trong thơ Hồ Xuân Hương

Hồ Xuân Hương trưởng thành trong giai đoạn lịch sử chiến tranh, ảnh hưởng nặng nề phong kiến “nhất nam viết tử thập nữ viết vô”. Đàn bà ít được đi học, ứng thí như đàn ông, may mắn học ít chữ, lấy chồng sanh con lo việc nội trợ. Xuân Hương đă tỏ ra là một thiên tài, làm thơ khẩu khí khi bà bị trợt té người ta cười, bà làm ngay hai câu thơ để chữa thẹn:

 

Giơ tay với thử trời cao thấp

Xoạc cẳng đo xem đất vắn dài 

 

Hồ Xuân Hương thông minh, có tài nhưng tiếc thay sinh ra phận gái nên cái lỗi lạc của bà thành ra lăng mạn mà lắm người cho là “lẳng lơ“! Đọc mấy câu thơ sau của bà, dũng khí như một đấng tu mi nam tử. Khi XH đi qua miếu Sầm Nghi Đống tại Loa Sơn, là tên Thái thú  quân nhà Thanh thua trận thắt cổ chết trên cây đa ở g̣ Đống Đa mùng 5 tháng giêng năm Kỷ dậu 1789. Người Hoa lập miếu thờ, tin đồn miếu linh thiêng nên Xuân Hương đề mấy câu thơ[4]: 

 

Ghé mắt trông nghiêng thấy bảng treo

Kià đền Thái thú đứng cheo leo

Ví đây đổi phận làm trai được

Th́ sự anh hùng há bấy nhiêu? 

 

Xă hội thời phong kiến người ta quan niệm „trai năm thê bảy thiếp, gái chín chuyên chỉ một chồng“ thật là bất công! vấn đề đa thê ngày nay không được chấp nhận (ngoại trừ các nước theo Hồi Giáo). Ngày xưa chồng chết vợ phải thủ tiết thờ chồng. Xuân Hương muốn phá cái phong tục thời đó, nên lúc sống với ông Phủ Vĩnh Tường, có người góa phụ c̣n trẻ muốn được tái giá, làm đơn xin quan phủ xét, gặp lúc ông phủ đi vắng, Xuân Hương xem đơn và phê ngay:

 

Phó cho con Nguyễn thị Đào

Nước trong loe lẻo cắm sào chờ ai?

Chữ rằng xuân bất tái lai

Cho về kiếm chút kẻo mai nữa già.

 

Tuy nhiên có tài liệu cho giai thoại nầy là của bà Huyện Thanh Quang, nhưng theo nhận xét chung lối hành văn nầy không thể nào của bà Huyện Thanh Quang? Những bài thơ tuyệt tác của Xuân Hương được lưu truyền hậu thế. Biệt tài thơ Xuân Hương dùng chữ Việt thuần tuư, không vay mượn điển tích sáo ngữ, đọc thơ hiểu được nghiă đen và nghiă bóng.

Bài „Ngủ quên hay ngủ ngày„ Thiếu nữ nằm nghỉ buổi trưa hè trời nóng, cơn gió nồm mát rười rượi làm nàng  ngủ quên, giấc ngủ say sưa vô t́nh bày ra thân h́nh trẻ trung, mơn mởn da thịt với những đường nét tuyệt vời sống động...

 

Mùa hè hây hẩy gió nồm đông

Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng

Lược trúc chải cài trên mái tóc,

Yếm đào trễ xuống dưới nương long

Đôi g̣ Bồng Đảo sương c̣n ngậm

Một lạch Đào Nguyên suối chửa thông

Quân tử dùng dằng đi chẳng dứt

Đi th́ cũng dở ở không xong.

 

Cái đẹp bất cứ ở đâu đều được mọi người yêu chuộng, người trần tục thấy hoa đẹp ai không muốn nh́n? Bồng Đảo, Đào Nguyên là cảnh tiên, Lạch Đào Nguyên suối hoa đào đều là cái đẹp của sự sống. Từ xưa và nay nhiều nhà phê b́nh bàn căi tranh luận về thơ Xuân Hương mang tính chất dâm và tục, sinh lư bị đè nén “Libido”.Ngược laị người yêu thơ Xuân Hương thường hết lời ca tụng,  xem những sáng tác của Xuân Hương kỳ diệu từ cách dùng chữ chính xác,  âm điệu kỳ tài. Cái đặc điểm trong thơ Xuân Hương là tả cái tục nhưng dùng toàn chữ thanh, nếu đọc bốn 4 câu thơ sau người ta hiểu tả một ông quan vơ nhưng không phải vậy. 

 

Bác mẹ sinh ra vốn chẳng hèn

Ban đêm không mắt sáng như đèn

Đầu đội nón da loe chóp đỏ

Lưng đeo bị đạn rủ thao đen

                                                  tựa là “dương vật”

 

 Để có thể thẩm định thế đứng của nhà thơ nầy, nói về Văn học không thể đọc một số bài thơ rồi cho là dâm tục có quá đáng chăng? Bởi v́ vấn đề T́nh Dục từ Á sang Âu thường được tŕnh bày qua các tác phẩm văn chương, những h́nh vẽ, tượng điêu khắc chạm trổ trong các Cung điện, Đền đài lưu lại từ ngàn năm về trước có những nét đẹp độc đáo như thân thể đàn bà qua những đường cong tuyệt vời, bộ ngực no tṛn lồ lộ dưới lớp xiêm y mỏng manh .. những tác phẩm đó thể hiện linh động nét văn hóa và sắc thái mang tính chất diễn tả về nghệ thuật. Mỗi dân tộc văn minh có sinh hoạt văn hoá khác nhau. Nhiều sắc dân họ thờ các bộ phận sinh dục, dân tộc Chàm xây các Tháp theo h́nh tượng Lingam (dương vật) t́nh dục được nói b́nh thường trong sinh hoạt của con người.

 

So sánh Thơ Xuân Hương  với thi ca b́nh dân tục và thanh

 

Xă hội b́nh dân xưa không thoát khỏi qui luật dục vọng cá nhân là lẽ sống con người, dục vọng tập thể là lẽ sống của xă hội. Bởi vậy ca dao được truyền tụng trong dân gian:

 

Có chồng từ thuở mười lăm.

Chồng chê tôi nhỏ không nằm cùng tôi.

Đến chừng mười chín đôi mươi.

Tôi ngủ dưới đất chàng lôi lên giường

Một rằng thương, hai rằng thương

Có bốn cẳng giường găy một c̣n ba!

                                                                       Ca dao

 

Đời sống con người được diễn tả qua thi ca trào lộng, vui cười vốn có trong thực tế không nói xa gần, hằng ngày người ta dùng cái điếu cày hút thuốc Lào, mồi đóm lửa,  kéo một hơi dài, nghe tiếng róc rách của nước…. Họ nhả những sợi khói từ từ và cảm thấy người bồng bềnh lướt nhẹ trên mây? tay mân mê xoa xoa thân điếu như người bạn thân:

 

Ḷng em cay đắng quanh năm

Khi ngồi, khi đứng, khi nằm nghênh ngang

Các anh các bác trong làng

Gặp em th́ lại vội vàng nâng niu

Vắng em đau khổ trăm chiều

Tuy rằng cay đắng nhưng nhiều người mê

                                                                        Ca dao

 

Trạng Quỳnh với bài tạ ơn cô hàng bánh:

 

Đương cơn nắng cực đói ḷng thay

Thết đăi ơn cô có bụng nầy

Giờ biết lấy ǵ mà tạ lại

Xin quỳ hai gối chống hai tay

 

Sinh hoạt xă hội bất kỳ ở tầng lớp nào, dục tính cá nhân vẫn len lỏi vào cuộc sống. Cái khác biệt toàn thể về bản chất không ai giống ai. Hồ Xuân Hương người trần tục nên ca tụng sinh họat trần tục và những niềm vui trần tục, đọc thơ Xuân Hương để tiếp nhận cái tinh thần hồn nhiên trong ca dao, tục ngữ. Tôi Không đào sâu cái „tục“ trong thơ làm đề tài chính. Thơ Xuân Hương rất sống động tài t́nh mang tinh hoa khác biệt, đó là một giá trị tồn tại măi măi trong lâu đài văn hoá dân tộc. Đọc hai bài thơ đèo Ngang và đèo Ba Đội sau để so sánh hai nữ sĩ:

 

Bước tới đèo ngang bóng xế tà

Cỏ cây chen đá, lá chen hoa

Lom khom dưới núi tiều vài chú

Lác đác bên sông chợ (rợ) mấy nhà

Nhớ nước đau ḷng con cuốc cuốc

Thương nhà mỏi miệng cái gia gia

Dừng chân đứng lại trời non nước

Một mảnh t́nh riêng ta với ta

                                                   Huyện Thanh Quan

 

Chúng ta cảm nhận bài thơ ấy hay nhẹ nhàng, trang nhă, bài nầy có 8 câu nhưng vay mượn ư của hai câu chữ Hán

 

Dạ thính đỗ quyên minh quốc quốc

Nhật văn cô điểu khiếu gia gia

        Nghiă là

Đêm nghe đỗ vũ kêu quốc quốc

Ngày lắng gà rừng gọi gia gia

 

 Hồ Xuân Hương vịnh đèo Ba Đội là một bức tranh tả chân đơn sơ nhưng sống động:

 

Một đèo, một đèo lại một đèo

Khen ai khéo tạc cảnh cheo leo

Cửa son đỏ loét tùm hum nóc 

Ḥn đá xanh ŕ lún phún rêu

Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc

Đầm đià lá liễu giọt sương rơi

Hiền nhân quân tử ai là chẳng

Mơi gối chồn chân cũng muốn trèo

 

Bài thơ nầy đọc qua độc giả có thể nhận ra ngay đó là đèo Ba Đội, „một đèo, một đèo lại một đèo“ từ màu sắc “cửa son đỏ lóet; tùm hum, xanh ŕ, lún phún, lắt lẻo“.. Xuân Hương đă tài t́nh tạo ra một bức tranh sống động từ âm thanh đến màu sắc. Nữ sĩ Xuân Hương là một nhạc sĩ tài t́nh, phối hợp cả âm thanh, màu sắc, không gian lẫn thời gian, tạo những nét đặc sắc thông thường ít nghe điệp âm „hơm ḥm hom, toen hoẻn .. trong bài vịnh hang Cắc Cớ:

 

Trời đất sinh ra đá một cḥm

Nứt làm đôi mảnh hỏm ḥm hom

Kẽ hầm rêu mốc trơ toen hoẻn,

Luồng gió thông reo vỗ phập pḥm

Gịot nước hữu t́nh rơi lơm bơm

Con đường vô ngạn tối om om

Khen ai đẽo đá tài xuyên tạc

Khéo hớ hênh ra lắm kẻ ḍm

 

Giọt nước từ những thạch nhủ rơi từng giọt xuống vũng nước bên dưới lơm bơm, con đường vào hang thiếu ánh sáng. Hàng năm có Hội Chùa Thầy du khách không vào hang Cắc Cớ th́ coi như chưa biết Chùa Thầy.

Xuân Hương cũng vịnh cảnh Chùa Hương Tích ở huyện Mỹ Đức Hà Đông rất linh động với cảnh trời mây non nước..vào những ngày đầu xuân, hội Chùa Hương nhộn nhịp, người tu hành th́ ít, kẻ trần tục th́ nhiều, muốn lên chùa phải trèo các bậc thang th́ đúng hơn là đi, chen chân trong động với hương khói pha mờ mù sương.

 

Người quen cơi Phật chen chân xọc

Kẻ lạ bầu tiên mỏi mắt ḍm...

                                              

Bài „đánh đu“ bức tranh quê sống động tả cảnh vui xuân rộn ră, Xuân Hương khen tṛ chơi đánh du hấp dẫn gợi lên niềm say mê của ngày hội, Hiện nay các làng ngoài Bắc c̣n duy tŕ tṛ chơi nầy. Nhưng ngày xuân trôi qua cột nhổ đi rồi lỗ bỏ không, chỉ c̣n lại cảnh trống không hiu quạnh!

 

Bốn cột khen ai khéo khéo trồng

Người th́ lên đánh, kẻ ngồi trông

Trai đu gối hạc khom khom cật,

Gái uốn lưng ong ngửa ngửa ḷng

Bốn mảnh quần hồng bay phất phới

Hai hàng châu ngọc duỗi song song

Chơi xuân ai biết xuân chăng tá?

Cột nhổ đi rồi, lỗ bỏ không!

 

Có thể Hồ Xuân Hương phỏng theo bài thơ trên bài cây đánh đu vốn có trong tập Hồng Đức Quốc Âm Thi Tập

 

Bốn cột lang nha ngắm để trồng

À th́ đánh cái ả c̣n ngong

Tế hậu thổ khom khom cật,

Vái hoàng thiên ngửa ngửa ḷng

Tám bức quần hồng bay phất phới,

Hai hàng châu ngọc đứng song song

Chơi xuân hết tấc xuân dường ấy

Nhổ cột đem về để lỗ không.

 

Chơi đánh đu, khi chàng trai nhấn đu cô gái trong tư thế tay nắm chặt, chân duỗi thẳng cho dễ bay bổng. Khi độ cao giảm đến lượt cô gái nhún, chàng trai lại chờ đón..tất cả phải nhịp nhàng, khoẻ mà mềm mại bay cao ung dung, vẻ đẹp càng hiện rơ h́nh thể bên ngoài gối hạc, lưng ong, ngửa ngửa ḷng, phất phới, song song. Xuân Hương khéo dùng điệp khúc. Trong ngôn ngữ Anh, Pháp, Đức không khi nào gặp cách dùng chữ như trong văn chương Việt Nam. Chúng ta thử đọc các bài dịch đối chiếu thi sĩ Balaban có thể dịch cảnh thu, nhưng khó chuyển dịch được hơi thu!  

 

Cảnh thu

Thánh thót tầu tiêu mấy hạt mưa,

Khen ai khéo vẽ cảnh tiêu sơ.

Xanh om cổ thụ tṛn xoe tán,

Trắng xoá tràng giang phẳng lặng tờ.

Bầu dốc giang sơn say chắp rượu,

Túi lưng phong nguyệt nặng v́ thơ.

Ơ hay, cảnh cũng ưa người nhỉ,

Ai thấy, ai mà chẳng ngẩn ngơ.

 

Autumn Landscape

Drop by drop rain slaps the banana leaves.

Praise whoever sketched this desolate scene:

the lush, dark canopies of the gnarled trees,

the long river, sliding smooth and white.

I lift my wine flask, drunk with rivers and hills.

My backpack, breathing moonlight, sags with poems.

Look, and love everyone.

Whoever sees this landscape is stunned.

                                                     _{From Spring Essence the poetry of HXH}

 

Qua ca dao có nhiều bài truyền tụng nghe rất là „tục“ như vịnh cái quạt:

 

Rành rành ba góc rành rành

Khi khép nhỏ lại, khi vành to ra

Khi vui th́ sướng thay là

Khi buồn th́ nước chảy ra ŕ ŕ..

 

Hồ Xuân Hương tả cái quạt duyên dáng hơn, có tính cách tương tự như ca dao tục ngữ hài hước, tả cái quạt có nhiều nan, mỗi nan quạt có một cái lỗ, cây kim xâu các nan quạt vào. Sau đó bồi bằng giấy có thể xếp lại và x̣e ra quạt cho mát, mưa sa nhẹ hạt có thể che đầu, lúc xếp quạt lại những nếp giấy chồng lên vẫn c̣n thừa. Xuân Hương tả cái quạt chỉ tám câu thơ bút pháp thật sinh động::

 

Một lỗ xâu xâu mấy cũng vừa

Duyên em dính dáng tự bao giờ

Chành ra ba góc da c̣n thiếu

Khép lại đôi bên thịt vẫn thừa

Mát mặt anh hùng khi nắng gió,

Che đầu quân tử lúc sa mưa

Nâng niu ướm hỏi người trong trướng

Ph́ phạch trong ḷng đă sướng chưa ...

 

Thời xưa mỗi gia đ́nh ở thôn quê, thường trồng cây bông, nuôi tằm, ươm tơ, làm lụa tự dệt vải may áo quần. Ban ngày làm việc đồng áng, đêm về dệt vải với dụng cụ đơn giản cái khung cửi, hai ống trục, một bộ go, hai cái lược, một đôi guốc, con suốt, con thoi (con c̣ bằng gơ). Xuân Hương tả cô gái dệt vải vào đêm; muốn vải phẩm chất tốt phải ngâm lâu, ba mùa thu cũng không bị phai màu.

                                              

Thắp đèn lên thấy trắng phau

Con c̣ mấp máy suốt đêm thâu

Hai chân đạp xuống năng năng nhắc

Một suốt đâm ngang thích thích mau

Rộng hẹp nhỏ to vưà vặn cả

Ngắn dài khuôn khổ cũng như nhau

Cô nào muốn tốt ngâm cho kỹ

Chờ đến ba thu mới dăi màu

 

Chùa Quán Sứ được xây dựng từ thế kỷ thứ 17, nằm ở phố cũng mang tên Quán Sứ Hà Nội. Dân tộc Việt Nam ảnh hưởng Phật giáo dưới thời nhà Lư rất hưng thịnh, Phật, Pháp màu nhiệm không thay đổi, nhưng trong cơi đời nầy không thiếu những kẻ “mạt tăng” lợi dụng cửa Chùa rộng mở, cạo đầu núp dưới lớp áo cà sa để buôn thần, bán thánh…làm những việc trái với giáo lư nhà Phật. Xuân Hương không chống phá đạo Phật, dùng thơ văn để dỡn mặt với tăng giả, hay sư hổ mang như trong ca dao:   

 

Ba cô đội gạo lên Chùa

Một cô yếm thắm bỏ bùa cho sư

Sư về sư ốm tương tư,

Ốm lăn, ốm lóc nên sư trọc đầu

Ai làm cho dạ sư sầu,

Cho ruột sư héo, cho bầu đứt dây!

 

Cảnh chùa Quán Sứ thời loạn làm cho Xuân Hương nghi ngờ người đă xuất gia, tu lâu năm lên làm “Sư Cụ” như “phiến đá vĩ đại “ bao che đệ tử gây nên nghiệp chướng, không lo làm tṛn phận sự tụng kinh gơ mơ, bỏ cảnh chùa vắng teo.

 

Quán sứ sao mà cảnh vắng teo

Hỏi thăm sư cụ đáo nơi nao

Chày ḱnh,(1) tiểu để suông không đấm

Tràng hạt, văi lần đếm lại đeo

Sáng banh không kẻ khua tang mít (2)

Trưa trật nào ai móc kẽ rêu

Cha kiếp đường tu sao lắt léo

Cảnh buồn thêm chán nợ t́nh đeo

                                                              hay sư hổ mang            

                                     ……………………………

Khi cảnh, khi tiu, khi chũm choẹ

Giọng hi, giọng hỉ, giọng hi ha

Tu lâu có lẽ lên Sư cụ

Ngất nghểu toà sen nọ đó mà

 

(1) chày tạc h́nh con cá ḱnh bằng gỗ, thay cho cái dùi đánh chuông. (2) Tang trống làm bằng gỗ mít

 

Nói chung người Phật tử chân chính phải bực ḿnh khi đến Chùa không có thầy trụ tŕ hướng dẫn về phần tâm linh, Sư đi gây phiền năo cho bá tánh, dù ở bất cứ thời đại nào cũng không thể chấp nhận việc làm vô ư thức đó.

 

Người đời nhớ Xuân Hương ở tiếng cười phá phách, nhưng trong ḷng Xuân Hương mang nặng những niềm đau, khối t́nh nặng như đá, với những tâm sự thế thái nhân t́nh làm rung động, se thắc ḷng người:

 

Gan nghiă giăi ra cùng nhật nguyệt

Khối t́nh cọ măi với non sông

Đá kia c̣n biết xuân già dặn

Chả trách người ta lúc trẻ trung

                  (Đá ông chồng, đá bà chồng)

 

hoặc qua bài t́nh tự

 

Canh khuya văng vẳng trống canh dồn

Trơ cái hồng nhan với nước non

Chén rượu hương đưa đưa say lại tỉnh

Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tṛn!

Xiên ngang mặt đất rêu từng đám,

Đâm toạc chân mây đá mấy ḥn

Ngán nỗi xuân đi, xuân lại lại

Mảnh t́nh san sẻ tư con con.

 

Xuân Hương vịnh bánh trôi nước, thức ăn quen thuộc của người b́nh dân. Thân em ở đây (Xuân Hương) hay là thân phận đàn bà dưới thời phong kiến lắm lận đận, nhiều long đong? nhưng tấm ḷng nàng vẫn giữ sắt son:

                                              

Thân em trắng phận em tṛn

Bảy nổi ba ch́m với nước non

Lớn nhỏ mặc dầu tay kẻ nặn

Mà em vẫn giữ tấm ḷng son

                                  

Thơ Hồ Xuân Hương có phong cách riêng, tiêu biểu cho thái độ tự nhiên, t́nh cảm tràn đầy trong sáng, thơ bà rất b́nh dân, duyên dáng giàu khả năng gợi cảm, gợi t́nh, chứa chan t́nh tự và cảm khoái, không dùng hán tự điển tích. Bà có biệt tài sử dụng điệp khúc, âm điệu, tiết tấu thích hợp với từng ư, từng hoàn cảnh. Dù muốn chê hay khen, đọc thơ Xuân Hương ta cảm thấy cái vui vui xen lẫn vào hồn, cái hay trong thơ Xuân Hương rất tuyệt vời và phong  phú, nhưng bài viết giới hạn, tôi không thể tŕnh bày và trích giải hết được..Hồ Xuân Hương là nhà thơ độc đáo có một không hai trong văn học sử Việt Nam.

--------------------------------------------

                                                                                                                                               

Tài liệu đọc thêm :

Nghĩ về thơ HXH.cuả Gs Lê Trí Viễn, Ng Đức Quỳnh...

Hồ Xuân Hương toàn tập giáo sư Ngô Lăng Vân

Nhà Tây Sơn  Trần Gia Phụng NxB Non Nước Toronto 2005

H́nh trên Internet.

<< trở về đầu trang >>