Từ tai hoạ bùn đỏ ở Hungary, nghĩ tới bôxít Tây Nguyên

 

Nguyễn Quang A

 

[Theo TS. Nguyễn Thành Sơn, th́ khối lượng bùn đỏ ở Tây Nguyên không phải là 945.000m3, mà là 8.000.000 – 9.000.000m3. C̣n theo ông Dương Văn Ḥa, phó tổng giám đốc trực tiếp phụ trách dự án bôxit của TKV, th́ hai nhà máy chế biến bôxit Tân Rai và Nhân Cơ mỗi năm sẽ thải ra khoảng 1.300.000m3 bùn đỏ. Chú thích của BVN]

SGTT.VN – Ngày 4.10.2010, đập hồ chứa bùn đỏ tại mỏ khai thác và chế biến bôxít ở Ajka, Hungary đă bị vỡ. Gần 1 triệu m³ bùn đỏ đă tràn xuống phủ một diện tích 40km² và làm tan hoang nhiều khu dân cư.

Có nơi lũ bùn đỏ với độ dày tới 2m đă nhấn ch́m mọi thứ. Báo chí Hungary cho biết, đến ngày 7.10, đă có bốn người chết, 123 người bị thương và c̣n năm người được coi là mất tích. Ba tỉnh của Hungary đă bị đặt trong t́nh trạng báo động môi trường, ba con sông bị đe doạ, bùn đỏ đă lan xuống sông Rába và đe doạ sông Duna. Đây là thảm hoạ môi trường lớn nhất ở Hungary.

Nhà máy bôxít Ajka thuộc công ty cổ phần Nhôm Hungary (MAL). Báo chí Hungary cũng đưa tin cựu Thủ tướng Gyurcsány Ferenc có lợi ích trong MAL trước khi lên làm thủ tướng và công ty này ngày nay vẫn do các bạn đầu tư của ông vận hành.

MAL đă rất tự hào về tính an toàn của hệ thống chứa bùn đỏ của ḿnh. Họ nói “các hồ chứa bùn đỏ được cách ly, được xây dựng rất hiện đại với hệ thống giám sát tiên tiến đảm bảo chắc chắn việc chứa bùn đỏ”. MAL cũng rất lưu ư đến việc “hoàn thổ”, khôi phục lại mặt bằng liên tục bằng san lấp và trồng cây tạo ra thảm thực vật phong phú. Nhưng khi xảy ra tai hoạ, họ nói đấy là tai hoạ thiên nhiên và từ chối trách nhiệm. Họ c̣n nói, mới gần hai tuần trước cơ quan Thuỷ lợi đă kiểm tra đập và không thấy có vấn đề ǵ. Khi tai hoạ xảy ra họ nói bùn đỏ không độc hại, trong khi nhiều người bị bỏng đến 70% do bị ngập trong bùn đỏ có tính kiềm nặng!

Lập luận của MAL nghe rất quen với người Việt Nam. Trong các tranh luận về khai thác bôxít ở Tây Nguyên, tập đoàn Than – khoáng sản Việt Nam (TKV) cũng đưa ra các lời hứa tương tự về hệ thống chứa bùn đỏ của ḿnh sẽ và đang được xây dựng. Thực ra, ở đâu cũng vậy, những người vận hành hồ chứa bùn (bùn đỏ của nhà máy bôxít hay bùn đen của các mỏ than hay các loại mỏ khác, thậm chí cả với các hồ nước sạch cho thuỷ điện) luôn t́m cách thoái thác trách nhiệm khi có sự cố xảy ra.

Các tổ chức bảo vệ môi trường, người dân và Chính phủ Hungary (mới thắng cử đầu năm nay và ḱnh địch với chính phủ của cựu thủ tướng), th́ cho rằng không phải do các nguyên nhân tự nhiên, tức là ám chỉ đến các sự xao lăng con người đă gây ra tai hoạ. Theo Thủ tướng Orbán Viktor, “Chúng ta không biết dấu hiệu cho thấy các nguyên nhân tự nhiên gây tai hoạ. Chúng ta có thể nghi rằng có sự xao lăng của con người ở đây. Cả nước đang muốn biết, ai chịu trách nhiệm về tai hoạ này”.

 

 

Các nhà khoa học th́ thận trọng hơn và chỉ có thể đưa ra kết luận về nguyên nhân của tai hoạ sau khi khảo sát và nghiên cứu kỹ lưỡng. Có thể đập đă được xây thấp hơn mức bùn được đưa vào hồ; có thể đập đă già và bị nước kiềm mạnh làm yếu đi.

Ba ngày sau tai hoạ, chưa ai có thể đưa ra kết luận thoả đáng về nguyên nhân của tai hoạ. Nguyên nhân là ǵ? Những ai phải chịu trách nhiệm? Chắc c̣n cần thời gian để làm rơ. Nhưng có thể học được nhiều điều từ tai hoạ này (và các tai hoạ tương tự khác, như vụ vỡ đập, Buffalo creek, làm tràn bùn xám ở mỏ than tại Mỹ ngày 26.2.1972 làm 124 người thiệt mạng, phá huỷ hàng ngàn xe cộ và gần cả ngàn ngôi nhà, hay các vụ vỡ đập khác,…) Đấy là các tai nạn xảy ra ở các nước phát triển hơn ta rất nhiều và có kinh nghiệm khai thác và quản lư nhiều hơn chúng ta rất nhiều.

Đă có rất nhiều ư kiến về các dự án khai thác bôxít ở Tây Nguyên. Người ta cũng nói đến sự chắc chắn, vững chăi của các hồ chứa bùn đỏ. Từ trên nóc nhà của Đông Dương nếu có sự cố vỡ đập như ở Hungary, th́ tai hoạ sẽ rất thảm khốc.

Vấn đề chuyên chở không những là vấn đề khó khăn về kinh tế mà cũng hàm chứa những rủi ro môi trường khó lường. TKV lập dự án nhưng bỏ chuyện làm đường chuyên chở ra ngoài (và yêu cầu Nhà nước phát triển đường sắt cho TKV), tính kiểu ấy là ăn bớt chi phí đầu tư để cho dự án có vẻ khả thi hơn về kinh tế. Nếu tính hết (kể cả đầu tư cho chuyên chở) và nhất là phải có chi phí thoả đáng cho khắc phục môi trường (trong hoạt động b́nh thường của các nhà máy cũng như trong trường hợp có tai hoạ) th́ dự án khai thác bôxít không khả thi về mặt kinh tế. Tác hại về môi trường khó có thể lường.

 

N. Q. A