T́m hiểu về khái niệm nhà nước pháp quyền tại Đức

 

Đỗ Kim Thêm

 

Để khởi đầu cho công cuộc đổi mới về kinh tế, Việt Nam đă đề cao hai khái niệm quan trọng, nhà nước pháp quyền và kinh tế thị trường theo định hướng xă hội chủ nghĩa. Cho đến nay, hai khái niệm này dù đă được triển khai nhưng vẫn chưa giải đáp thỏa đáng như nhiều người mong đợi. Đây là một nan đề cần được đặt ra và thảo luận nghiêm chỉnh hơn. Vấn đề mà giới học thuật luôn quan tâm theo dơi là Việt Nam cần phải hiểu thế nào về hai khái niệm này. Trong khi chờ đợi những công tŕnh nghiên cứu hoàn chỉnh ra đời, bài viết này xin được góp một phần nhỏ vào công việc t́m hiểu chung và chỉ giới hạn trong vấn đề khái niệm nhà nước pháp quyền tại Đức.

 

I. Định nghĩa nguyên thủy ở thế kỷ XVIII

Nhà nước pháp quyền (Rechtsstaat) là một thuật ngữ luật học xuất phát từ học giới của Đức, trong khi đó ư niệm rule of law trong Anh ngữ hoàn toàn có một nội dung khác và État de droit không hề có trong Pháp ngữ trước đây. Khái niệm nhà nước pháp quyền (Rechtsstaatsbegriff) bắt ngưồn từ chủ thuyết tự do của Đức trong thời kỳ sơ khai (Deutsches Frühliberalismus), đặt luật pháp của nhà nước trên nền tảng của lư trí (Vernunftsrecht). Robert von Mohl là học giả đầu tiên đă dùng khái niệm này trong sách luật giáo khoa mang tên Staatsrecht des Königsreich Würtemberg năm 1829. Thật ra trước đó đă có nhiều học giả khác đề cập đến khái niệm này, nhưng không triển khai sâu rộng bằng von Mohl, đó là Carl Theodor Welcker với tác phẩm Die letzten Gründe von Recht, Staat und Strafe năm 1813 và Johann Christoph Freiherr von Aretin với tác phẩm Staatsrecht der konstitutionellen Monarchie năm 1824. Ba tác giả này đều đồng ư một điểm chung là nhà nước pháp quyền không phải là một h́nh thái đặc biệt của nhà nước (eine besondere Staatsform) mà là một thể loại nhà nước chuyên biệt (eine eigene Staatsgattung). Nhà nước pháp quyền theo von Mohl và Welcker phải được hiểu là nhà nước đặt trên căn bản của lư trí hay lư tính (Staat der Vernunft, Verstandestaat). Trong khi đó von Aretin nhấn mạnh đến khía cạnh khác hơn, nhà nước pháp quyền cai trị trên nguyên tắc ư chí chung của lư trí và chỉ nhắm mục tiêu  đạt đến những điều tốt đẹp nhất. Cả ba cùng chấp nhận nhà nước pháp quyền là một nhà nước tôn trọng luật thiên về lư tính, dựa theo những nguyên tắc lư tính này nhà nước sẽ thực hiện việc sống chung của con người.

Thông qua khái niệm cơ bản này, các học giả đề cập đến những đặc điểm quan trọng khác của nhà nước pháp quyền như sau:

1. Nhà nước pháp quyền là một nhà nước thế tục, không thuộc giáo quyền, là một chính thể cộng hoà (res publica) nhằm đem đến phúc lợi cho toàn dân, phục vụ cho mỗi cá nhân được tự do, b́nh đẳng và tự quyết định cho mục tiêu của ḿnh. Chính sự hỗ trợ này làm cho nhà nước đạt được sự chính thống. Do đó, những vấn đề thuộc về khuynh hướng siêu nhiên của con người liên quan tôn giáo và đạo đức phải đặt ra ngoài phạm vi của nhà nước pháp quyền.

2. Nhà nước pháp quyền chỉ giới hạn mục tiêu trong trong phạm vi bảo vệ tự do và an toàn cũng như tài sản của người dân, nghĩa là tạo điều kiện cho mỗi cá nhân được đảm bảo tự do để tự phát huy theo phương cách riêng. Vai tṛ bảo vệ của cảnh sát rất quan trọng trong nhà nước pháp quyền. Cảnh sát phải được hiểu là lực lượng tháo gỡ những chướng ngại, chống đỡ những nguy cơ, đem đến an sinh, đây chính là một h́nh thức, dù phụ thuộc, nhưng đem đến phúc lợi chung cho toàn thể.

3. Nhà nước pháp quyền phải tôn trọng những quyền cơ bản của người dân: bảo vệ tự do cá nhân, tự do tôn giáo, tự do báo chí, tự do đi lại, tự do kết ước và tự do hoạt động nghề nghiệp; tài sản của người dân phải được tôn trọng, toà án phải được độc lập trong các quyết định và chính quyền phải có trách nhiệm với người dân. Tất cả phải có tinh thần thượng tôn luật pháp, dân chúng phải có cơ quan đại diện và có quyền tham gia vào sinh hoạt lập pháp. Tổ chức nhà nước phải dựa trên nguyên tắc phân quyền rơ rệt và được tất cả chấp nhận. Nguyên tắc tam quyền phân lập của Montesquieu là nền tảng cho sự phân công trong tổ chức của nhà nước, nhưng sự phân chia quyền lực của nhà nước dựa trên những nguyên tắc đấu tranh b́nh đẳng của các thế lực chính trị và xă hội, chứ không hẳn là sự phân công thuần túy dựa trên chức năng chuyên biệt.

Khái niệm này đă bị ảnh hưởng khá sâu đậm từ nguyên tắc lư tính của Immanuel Kant. Dựa trên tinh thần khai sáng bằng lư trí, Kant đă định nghĩa nhà nước là một kết hợp của con người trong luật pháp. Ông cho rằng luật pháp do nhà nước quy định phải dựa trên nguyên tắc lư tính, những đặc điểm về h́nh thức của nhà nước pháp quyền cần phải được thể hiện và được cụ thể  hoá bằng các học thuyết về nhà nước. Theo Kant, dân quyền dựa trên quan điểm pháp lư cần phải dựa trên những nguyên lư tiên thiên như sau:

- Tự do của mỗi cá nhân trong xă hội;

- B́nh đẳng trong mối quan hệ với mọi người khác;  

- Độc lập của từng cá nhân trong xă hội.

Những nguyên lư này sở dĩ gọi là tiên thiên là v́ không thuộc về kinh nghiệm, không phải người dân chỉ có được v́ luật pháp của nhà nước quy định, mà có sẵn trước khi nhà nước ra đời. Một trong những h́nh thức tự do quan trọng nhất của dân quyền mà Kant kể đến là tự do trong luật pháp, nghĩa là người dân không thể tôn trọng một loại luật pháp nào khác hơn là luật pháp mà chính người ấy đă đồng t́nh. Quyền b́nh đẳng và sống tự lập không ǵ khác hơn là có được quyền về tư hữu và tự do hoạt động nghề nghiệp.

Khi bàn về những điểm chủ yếu của khái niệm nhà nước pháp quyền, Kant cho rằng nhà nước chỉ nên chuyên tâm vào việc đảm bảo quyền tự do và quyền tư hữu cho người dân, mục tiêu này nhằm đem lại an sinh phúc lợi và chính mục tiêu này tạo nên một chính thể cộng hoà (res publica). Những sinh hoạt chính yếu của con người không nằm trong phạm vi những sinh hoạt công cộng mà là những sinh hoạt cá nhân có liên hệ đến phạm vi công. Thay v́ chuyển hướng thiên về ư niệm quyền lợi công cộng, nhà nước nên phát huy quyền cá nhân, điều này sẽ tạo nên ư nghĩa hơn cho duy tŕ trật tự công cộng. Khi nhà nước tạo được điều kiện cho mỗi cá nhân tự thực hiện được việc đảm bảo tự do và tư hữu, th́ nhà nước đă tạo nên những đặc trưng cho một nhà nước pháp quyền.

Theo định nghĩa nguyên thủy này th́ luật pháp phải dựa trên một nguyên tắc luật nhà nước thống nhất, cả về thủ tục lẫn nội dung, đặc điểm của nó không thể chỉ giới hạn vào luật thủ tục hay luật nội dung, v́ nó biểu hiện đặc trưng cho một nhà nước chuyên biệt, tạo nên một tinh thần mới cho nhà nước, mà sự thực thi luật pháp này làm cho phương thức cai trị khác với những h́nh thái của nhà nước theo h́nh thái cổ truyền. Đối nghịch với nhà nước pháp quyền không phải là thể chế quân chủ hay quư tộc mà là thể chế  thần quyền và bạo chúa. Hai thể chế thần quyền và bạo chúa không gắn liền với nguyên tắc lư tính v́ thể chế thần quyền dựa vào những tín điều tôn giáo, trong khi thể chế bạo chúa dựa trên ư chí độc đoán của người cai trị. Bạo chúa không phải chỉ có thể xảy ra trong một thể chế quân chủ tuyệt đối mà c̣n có trong thể chế dân chủ. Nhà nước pháp quyền có khuynh hướng tự do nhưng không nhất thiết có thể có khuynh hướng dân chủ. Do đó, tự do chính trị và sự tham gia vào các sinh hoạt nhà nước của người dân phải được bảo đảm. Nhưng tự do này cũng sẽ bị giới hạn khi mà tự do chính trị không c̣n bảo vệ tự do của người dân, nó c̣n gây nguy hiểm khi mà nó không c̣n hỗ trợ cho nguyên tắc lư tính mà nhường chỗ cho nhưng ham mê quyền lực.       

Khái niệm về luật pháp (Gesetzesbegriff) trở nên vô cùng quan trọng trong việc định h́nh và cụ thể hoá khái niệm về nhà nước pháp quyền. Luật pháp có nghĩa là những quy định tổng quát được h́nh thành qua sự đồng thuận của các đại biểu dân chúng thông qua thủ tục thảo luận và biểu quyết công khai. Tất cả những nguyên lư chủ yếu thuộc về một nhà nước pháp quyền đều nằm trong khái niệm về luật pháp này, trong đó có cả hai khía cạnh định chế và thủ tục. Luật pháp không chỉ giới hạn ở thủ tục hay nội dung, mà luật pháp là một thể thống nhất, nó nối kết hai yếu tố này thành một loại h́nh luật pháp bất khả phân. Sự đồng thuận của các đại biểu dân chúng nhằm đảm bảo nguyên tắc tự do và vai tṛ người dân như một chủ thể hữu quyền trước pháp luật. Luật pháp phải mang tính tổng quát, v́ tính cách này sẽ ngăn chặn mọi vi phạm có chủ đích nhắm vào phạm vi tự do của người dân và xă hội, thông qua những thủ tục thảo luận và biểu quyết công khai th́ nội dung của luật pháp sẽ đạt được một mức độ của lư tính. Nguyên tắc hợp pháp của luật hành chánh chỉ rơ điều này. Luật pháp của các cơ quan hành chánh đặt ra chỉ có hiệu lực pháp lư, khi chính cơ quan hành chánh này tự đặt ḿnh dưới luật pháp và bị chi phối bởi luật pháp. Luật pháp của một nhà nước pháp quyền là sự diễn đạt ư muốn của nhà nước, nhưng ư muốn này thể hiện ư muốn chung và quyền của toàn dân. Sự thống trị của luật pháp phải được hiểu là sự cai trị dựa trên những nguyên lư về tự do của người dân.       

 

II. Định nghĩa bổ sung ở thế kỷ XIX   

Tuy đề cao nguyên tắc lư tính và tự do chính trị của người dân và gây ảnh hưởng sâu đậm trong học giới, khái niệm nhà nước pháp quyền đă có nhiều thay đổi ở thế kỷ XIX, đặc biệt là ở việc chú trọng thuần về h́nh thức của luật pháp, nhất là luật về thủ tục tố tụng. Thật ra trào lưu này h́nh thành không đồng bộ, các lập luận không xuyên suốt và thuyết phục. Một trong những học giả thuộc học phái này là  Friedrich Julius Stahl. Ông cho rằng nhà nước phải là một nhà nước pháp quyền, đó là một mẫu mực chung mà chúng ta đồng thuận v́ nó nằm trong chân lư của động lực phát triển chung trong thời đại mới. Nhưng khái niệm này phải quy định rơ đâu là đường hướng và giới hạn cũng như khả năng bảo đảm phạm vi tự do của công dân trong luật pháp. V́ lư do nhà nước phải tôn trọng đạo đức, khái niệm này phải quy định rơ đâu là ranh giới cần thiết giữa luật pháp và đạo đức. Nhà nước pháp quyền không thuần túy thiên về những quy định theo luật hành chánh hay chỉ lo bảo vệ quyền cá nhân. Khái niệm này không chỉ đề ra mục tiêu cho nhà nước, mà chính nhà nước phải tự thực hiện mục tiêu ḿnh đề ra. Theo Stahl, không nên loại bỏ hẳn vai tṛ nhà nước đạo đức và chế độ thần quyền trong sinh hoạt chính trị. Nhà nước pháp quyền không c̣n là một thể loại nhà nước như đă đề ra trước đây, nhằm tạo ra một nguyên lư mới về nhà nước, đó là một quyền lực cai trị, do đó vấn đề cần phân biệt giữa mục tiêu theo đuổi và phưong cách thực hiện.

Khi chấp nhận định nghĩa này làm tiêu chí, th́ những đ̣i hỏi bảo đảm quyền tự do cho người dân, b́nh đẳng trước pháp luật, khái niệm luật pháp trong khuôn khổ của luật nội dung và định chế, sự độc lập của toà án, nguyên tắc pháp định của các thủ tục h́nh sự như các tác giả của thế kỷ XVIII đặt ra sẽ không c̣n quan trọng nữa. Khi cho rằng một nhà nước hiến định sẽ tạo nên thể chế cộng ḥa (res publica), th́ cũng khó chấp nhận rằng nhà nước này sẽ có chiều hướng phát triển dân chủ. Đặc điểm của khái niệm nhà nước pháp quyền này là t́m ra cái ǵ có thể khả thi và bằng cách nào. Chú trọng vào tính hiện thực, khái niệm này chỉ nhắm áp dụng trong phạm vi luật về thủ tục h́nh thức tố tụng và về luật hành chánh, thí dụ như nguyên tắc ưu tiên luật pháp trong phạm vi luật hành chánh, tạo ra thể chế bảo vệ hữu hiệu người dân trước các cơ quan hành chánh và ṭa án, nhất là tạo ra luật hành chánh nhằm bảo vệ tự do cho người dân. Đó là những điểm chủ yếu của khái niệm nhà nước pháp quyền.

Trong chiều hướng này, Otto Mayer đă định nghĩa nhà nước pháp quyền là một nhà nước có được một hệ thống luật hành chánh được quy định chặt chẽ, dĩ nhiên để đạt được điều này nhà nước pháp quyền phải lấy hiến pháp làm cơ sở. Khi đề cập đến khái niệm nhà nước pháp quyền, von Stein cho rằng những đặc trưng của nó là khi mà người dân có chỗ đứng trong hiến pháp của nhà nước, mỗi quyền mà người dân có được, kể cả việc chống lại bạo lực nhân danh chính quyền, phải thực sự có giá trị. Nhà nước pháp quyền không phải là một thể loại đặc biệt về nhà nước như các học giả đă đề cập trước đây, mà thực ra chỉ là một giai đoạn trong quá tŕnh phát triển về sinh hoạt tự do của nhà nước. 

Định nghĩa bổ sung c̣n đề ra những đặc điểm sau đây:

1. Đối với Stahl, v́ dựa vào quan điểm về nhà nước bảo thủ và tôn giáo, nên nhà nước pháp quyền dựa trên nguyên tắc lư tính và quyền cá nhân có phần giảm đi, chủ yếu là chú trọng về nguyên tằc h́nh thức của nhà nước pháp quyền. Nhà nước không chỉ là một nhà nước pháp quyền mà c̣n phải đề cao tính cách đạo đức, một định chế được tạo ra một trật tự thế gian theo mẫu mực tôn giáo. Khi so với những quan niệm về nhà nước pháp quyền trước đây th́ mục tiêu xây dựng nhà nước như là một cơ quan tối thượng cần xét lại. Khái niệm nhà nước pháp quyền thực ra chỉ đúng với một khía cạnh ngoại tại của nhà nước mà thôi.

2. Rudofl von Gneist dựa vào định nghĩa của Stahl mà khai triển thêm trong khi Freiherr von Stein cho rằng việc h́nh thành định chế có tầm quan trọng đặc biệt. Một phần dựa vào ư tưởng của von Stein, von Gneist đề ra hai quan điểm đối nghịch, một trật tự nhà nước cho xă hội (đây là một mô h́nh theo kiểu cai trị tự quản của Anh) và một trật tự xă hội cho nhà nước (đây là một mô h́nh nhà nước tự do sau Cách mạng 1789 của Pháp). Do đó, những quy định về mục tiêu của nhà nước nhắm vào quyền tự do của cá nhân cũng bị hạn chế hơn. Trong nhà nước pháp quyền, theo von Gneist, th́ luật pháp đặt ra khuôn khổ và giới hạn việc thi hành luật cho nhà cầm quyền. Do đó nguyên tắc hành chánh tự trị không được phép vượt qua khuôn khổ của luật pháp mà chính là giúp cho việc thi hành luật pháp để bảo vệ nguời dân được hữu hiệu hơn; chính cơ quan tài phán hành chánh sẽ giám sát những thủ tục này để bảo đảm được tốt hơn. Quan điểm của von Gneist là phải chú trọng xây dựng tổ chức quốc hội. Quốc hội chỉ hoạt động hữu hiệu khi mọi tầng lớp địa phương hợp tác tích cực với nhà nước. Sự tham gia của người dân vào việc thi hành nhiệm vụ của nhà nước cần phối hợp giữa nhiệm vụ công và hoạt động nghề nghiệp riêng. Đối với von Gneist, việc thực thi khái niệm nhà nước pháp quyền là một công việc thuộc về luật hành chánh, đăc biệt hướng về cải tổ hành chánh địa phương và toà án hành chánh. Ư niệm của ông ảnh hưởng khá sâu đậm đến chính quyền thời bấy giờ.

3. Hai học giả khác cũng thuộc học phái này là Otto Bähr và Otto von Gierke. Hai ông đă đi vào chi tiết hơn von Gneist khi bàn về nhà nước pháp quyền. Theo hai ông, thật ra đây là một khái niệm khác thuộc phạm vi luật hiến pháp. Nhà nước cũng là một tổ chức, dù là tối cao, nhưng cũng chỉ là một h́nh thái nối kết của con người trong xă hội với nhau như các tổ chức khác trong xă hội, nhà nước không chỉ giới hạn trong phạm vi cơ quan hành chánh chuyên lo cai trị dân chúng. Luật hành chánh chỉ là một h́nh thức luật mà thôi, mà thực chất của nó cần phải phân biệt với các luật khác. Nhà nước trong khái niệm về  nhà nước pháp quyền, cũng như các tổ chức xă hội khác, phải tự đặt ḿnh trong luật pháp, không thể đặt trên luật pháp. Nhà nước pháp quyền phải tạo thể thống nhất giữa nhà nước và pháp luật, nghĩa là tạo mối quan hệ giữa các cơ quan nhà nước với nhau trong  tinh thần tôn trọng luật pháp. Cụ thể là thẩm quyền của các cơ quan phải do luật pháp quy định, việc thực thi quyền phải được luật pháp công nhận và bảo vệ. Đặt cơ quan hành chánh dưới sự giám sát của toà án nhằm bảo đảm cho tinh thần thượng tôn luật pháp của nhà nước pháp quyền. Dù không bày tỏ công khai nhưng Bähr và von Gierke cũng ghi nhận vai tṛ của toà bảo hiến trong khái niệm nhà nước pháp quyền, v́ tất cả các cơ quan của nhà nước phải tự đặt ḿnh trong khuôn khổ luật pháp. Do đó, vấn đề quyền tối thượng và quyền của các cơ quan quyền lực quốc gia được đặt trong thể thống nhất của nhà nước và luật pháp, nên những vấn đề khác chỉ là phụ thuộc.

Càng về sau th́ những học thuyết t́m cách giảm bớt những tính cách lư thuyết ra khỏi khái niệm nhà nước pháp quyền để nhằm đề cao vai tṛ của sự áp dụng luật trong chính trị. Do đó vấn đề mục tiêu nhà nước là ǵ trong khái niệm về nhà nước pháp quyền cũng không được chú trọng. Chính sự thay đổi này làm cho khái niệm nhà nước pháp quyền chính xác hơn trước đây khi thiên về h́nh thức và giáo đ́ều. Nhà nước pháp quyền phải quy định mối quan hệ giữa luật pháp, chính quyền và cá nhân, và chính quyền cũng như cá nhân không thể vi phạm luật pháp. Quan niệm này đối nghịch với các khái niệm trước đây, v́ cho rằng mối quan hệ giữa nhà nước pháp quyền và cá nhân không phải là một loại chế độ thuộc thần quyền hay theo bạo chúa, cũng không hẳn là theo chế độ dựa trên cảnh sát trị. Nhưng quan điểm này vẫn duy tŕ quan niệm sự thống trị của luật pháp và xem đây là sự đảm bảo cho quyền tự do của người dân. Đặc biệt hơn, các học giả này chỉ nhấn mạnh đến hai nguyên tắc trọng pháp của cơ quan hành chánh cũng như quyền bào đảm trước ṭa án.

Cũng trong nỗ lực này các học giả đă giảm bớt hơn nửa về nội dung khái niệm nhà nước pháp quyền. Nhà nước pháp quyền không có nghĩa là nhà lập pháp có quyền tuyệt đối, đây phải là một giới hạn cần được đặt ra. Nếu trước đây nguyên tắc lư tính được coi là nền tảng chính thống cho nhà nước, th́ nay chính ư chí của cơ quan lập pháp mới làm cơ sở cho luật pháp. Nguyên tắc tổng quát của luật pháp được coi như là một điều chủ yếu, th́ nay bị xem là thông thường trong khái niệm của luật pháp. Ư niệm cơ bản của luật pháp chỉ thuần về h́nh thức, nghĩa là một đạo luật được coi là hợp pháp khi những  nguyên tắc về luật thủ tục được tôn trọng. Điều này cho thấy có sự chuyển biến trong ư thức về khái niệm nhà nước pháp quyền. Richard Thomas, ngược lại, cho rằng quan điểm này đă từ bỏ ư niệm về nhà nước pháp quyền khi đem toàn bộ nhà nước giao cho một cơ quan nào đó có một quyền lực tuyệt đối. Ông cũng chống lại quyền lực tuyệt đối của nhà lập pháp trong việc thay đổi hiến pháp. Thật ra ư kiến của Thomas không phải là phản dân chủ, nhưng cho thấy tinh thần tôn trọng luật pháp theo học thuyết thực tại pháp quyền. Nhiệm vụ của luật pháp và quyết định tối hậu của nhà lập pháp là nhằm mang lại ḥa b́nh trong một xă hội đa dạng. Do đó, không thể cho phép một đặc quyền chính trị cho một nhóm quyền lực nào theo đuổi một muc tiêu riêng khi mà họ nhân danh quyền lực với giá trị tuyệt đối trong các thủ tục lập pháp.

Dù chỉ đảm bảo tự do theo đúng nguyên tắc luật tố tụng, khái niệm nhà nước pháp quyền thiên về h́nh thức này đă chiếm ưu thế đến cuối thời kỳ Cộng hoà Weimar. Thật ra không thể cho rằng các học giả này chủ trương một h́nh thức trống rỗng, đây là một sự định h́nh và khách quan hoá trong ư nghĩa của những nguyên tắc căn bản của sự phát triển nhà nước pháp quyền: an toàn trong tự do và tôn trọng quyền tư hữu. Chính nhà nước pháp quyền thiên về h́nh thức này mới là nhà nước pháp quyền của dân chúng, nhằm đảm bảo sự phân phối tài sản khi ngăn chặn mọi thủ tục vi phạm quyền tư  hữu của cá nhân. Dù là thiên về h́nh thức nhưng nhà nước pháp quyền lại trung dung về chính trị, nghĩa là tạo sự ổn định trong việc bảo vệ quyền tư hữu đă được định h́nh.

 

III. Định nghĩa hiện nay

Trong thời kỳ Đức Quốc xă th́ khái niệm nhà nước pháp quyền hoàn toàn bị hủy diệt. Với những nỗ lực xây dựng ngành luật học thời hậu chiến, các học giả Đức đă tiếp tục truyền thống trước đây khi đưa ra hai chiều hướng mới nhằm định h́nh cho khái niệm nhà nước pháp quyền. Chiều hướng thứ nhất thiên về xă hội trong khi chiều hướng thứ hai thiên về luật nội dung.

1. Quan điểm thứ nhất cho rằng khái niệm nhà nước pháp quyền nguyên thuỷ đặt trọng tâm vào quyền tự do của người dân, thực ra chỉ là một mô h́nh hiến pháp, không thể nào giải quyết được hết các vấn đề xă hội đặt ra. Ba ư niệm cơ bản trong khái niệm nhà nước pháp quyền: b́nh đẳng trước luật pháp, tự do của người dân và bào đảm quyền tư hữu không chỉ nhằm giúp con người thoát khỏi những ràng buộc thời phong kiến, mà c̣n cho con người được tự do hơn trong hoạt động kinh tế và thoát khỏi những bất b́nh đẳng tự nhiên, điều này chỉ đạt được khi sự b́nh đẳng trong toàn xă hội cũng được tôn trọng. Do đó, vấn đề phát triển con người trong sự toàn diện cần được đề ra thành nguyên tắc cho tương lai. Chiều hướng cũ đă không những không giải quyết bất công trong xă hội mà c̣n đem lại sư tương phản giai cấp trầm trọng hơn khi ta chỉ dựa trên nền tảng của một xă hội b́nh đẳng thuần về luật pháp. Von Stein và Karl Marx đă hiểu rơ tính biện chứng lịch sử của trào lưu này. Mặt khác trào lưu công nghiệp hoá xă hội đă làm mất đi ít nhiều môi trường sống. Cả hai vấn đề này vượt ra khỏi khái niệm nhà nước pháp quyền, do đó đ̣i hỏi mới cho nhà nước phải là một nhà nước can thiệp vào các vấn đề xă hội, nhà nước có nhiệm vụ cung ứng và phân phối tài sản. Nhà nước phải đối đầu với những vấn đề bất công xă hội mà không thuần túy chỉ nhằm vào việc bảo vệ quyền tự do cá nhân như trong khái niệm nhà nước pháp quyền trước đây. Nhà nước c̣n phải giải quyết nhiều vấn đề khác, thí dụ như t́nh trạng gia tăng dân số, nếu không th́ việc bảo đảm luật pháp này trở thành khẩu hiệu trống rỗng.

Nhưng t́m đâu ra một chuẩn mực chính xác để định hướng cho nhà nước xă hội là điều không dễ dàng, trong khi những lời kêu gọi hướng về nhà nước xă hội th́ lại quá chung chung. Qua nhiều tranh luận sôi động th́ các học giả đều không đồng thuận một khái niệm chung cho nhà nước xă hội lồng trong ư niệm về nhà nước pháp quyền. Nhưng trong mức độ nào đó th́ chúng ta có thể chấp nhận khía cạnh nhà nước can thiệp vào các vấn đề xă hội trong mô h́nh này, đây là những câu hỏi mà không ai t́m được câu trả lời thoả đáng. Có học giả cho rằng không thể có sự hoà hợp giữa hai ư niệm về nhà nước xă hội và nhà nước pháp quyền trên b́nh diện hiến pháp. Các học giả khác lại cho rằng nhiệm vụ bảo vệ những người thua kém về mặt xă hội phải được minh thị trong hiến pháp và là một ủy nhiệm của hiến pháp cần phải thi hành, v́ đây chính là một vai tṛ quan trọng của hiến pháp trong việc tái phân phối lợi tức xă hội. Nếu luận điểm này được chấp nhận th́ bao nhiêu hệ quả sẽ phải đặt ra. Những quyền đ̣i hỏi, thủ tục và h́nh thức phân phối theo quan điểm nhà nước xă hội phải được giải quyết. Khi đặt trọng tâm vào việc giải quyết các vấn đề phân phối trong xă hội th́ khái niệm nhà nước pháp quyền sẽ mất đi ư nghĩa ban đầu của nó.

Ernst Forsthoff là một trong những học giả đă nhấn mạnh đến tính cách không ḥa hợp của hai khái niệm này. Ông cho rằng không thể nào kết hợp hai quan điểm nhà nước xă hội và nhà nước pháp quyền trên b́nh diện hiến pháp, v́ việc thực hiện khái niệm nhà nước xă hội chỉ dựa trên b́nh diện lập pháp và luật hành chánh là đủ. Theo ông, nhà nước pháp quyền nhắm vào bảo đảm những quyền hiến định đặc biệt và b́nh đẳng trước luật pháp, tạo lập tài sản và tôn trọng tư hữu. Do đó, khi dựa trên khái niệm nhà nước pháp quyền mà lại đi xa hơn nữa để nhằm vào phân chia tài sản xă hội là một điều không chấp nhận được. Một mặt, khi quy định quyền bảo đảm có công việc cho mọi người dân, nhà nước phải có bổn phận trợ cấp khi người dân bị mất việc, trong khi nhà nước lại không có quyền điều hướng thị trường theo mục tiêu của ḿnh. Đó chính là một giới hạn khi đề cập đến quyền tự do hoạt động và chọn nghề nghiệp. Nhà nước không thể xă hội hoá các phương tiện sản xuất v́ không được hiến pháp quy định, trong khi đó th́ quyền tự do hoạt động nghề nghiệp và bảo vệ quyền tư hữu dù được tôn trọng vẫn bị ảnh hưởng.

Đâu là lư do nội tại cho vấn đề này? Von Stein giải thích rằng, với h́nh thức nhà nước pháp quyền chúng ta đă đạt được tự do về mặt cơ bản, không nên đi sâu vào chi tiết của các vấn đề cụ thể của xă hội. Những xung đột do những tương phản của xă hội không thể giải quyết trên b́nh diện luật hiến pháp. Vấn đề là phải t́m ra sự xung đột xă hội bắt nguồn từ đâu để giải quyết, theo ông, đó chính là mối quan hệ giữa tư bản, lao động, điều kiện làm việc và phương cách thụ đắc quyền tư hữu. Do đó, khi bàn đến nhà nước xă hội là chúng ta phải nghĩ đến những điều kiện xă hội để thực hiện quyền tự do theo luật định, quyền này phải làm sao áp dụng cho tất cả mọi người, có nghĩa là làm cho bất công xă hội giảm đi. Để giải quyết vấn đề này, chúng ta cần t́m cách giải quyết trên b́nh diện chính quyền và lập pháp hơn là luật hiến pháp. Toà Bảo hiến Đức cũng đă nhiều lần xác nhận học thuyết này. Qua án lệ, ṭa cho rằng cơ quan lập pháp được ủy nhiệm đảm nhận vai tṛ tổ chức một nhà nước xă hội nhằm đem lại công b́nh xă hội trong khuôn khổ mà hiến pháp cho phép, mục tiêu xă hội là một phương cách để giải thích, nhưng không thể bắt nguồn từ hiến pháp hay khái niệm nhà nước pháp quyền để tạo ra một quyền hay một định chế nào đ̣i hỏi đấu tranh cho các vấn đề xă hội. Do đó, những nguyên tắc nhà nước xă hội cần được xác minh qua hành vi của các nhà lập pháp và cơ quan công quyền, trong đó những quyền bảo đảm từ hiến pháp mang lại phải được tôn trọng.

Nhưng quan điểm này cũng đă bị phê b́nh v́ những quyết định của các nhà lập pháp trong các vấn đề xă hội đă đem đến tác dụng ngươc lại. Những đạo luật về trợ cấp xă hội, hưu bổng, cho thấy quyền lợi của dân chúng không c̣n được tôn trọng thích đáng.

Một khía cạnh khác được tranh căi là vai tṛ nhà nước trong việc can thiệp vào các vấn đề xă hội, chẳng hạn các quyết định liên quan đến thuế. Luật pháp không thể trừu tượng  mà phải quy định cụ thể trong các quyết định đánh thuế. Nhưng làm thế nào để đạt mục tiêu nhà nước xă hội (bảo vệ quyền tư hữu, tôn trọng di sản) đó chính là vấn đề. Án lệ đă nhiều lần xác nhận đánh thuế là quyền lập pháp nhưng phải tôn trọng quyền tư hữu. Nhà lập pháp một mặt t́m cách đánh thuế để đem lại công b́nh và an sinh xă hội, mặt khác phải đem đến thăng tiến chung cho xă hội. Quyết định liên quan đến thuế  là một điều kiện cần thiết để nhà nước can thiệp vào các vấn đề xă hội, mà thật ra vấn đề mối quan hệ giữa nhà nước xă hội và nhà nước pháp quyền cũng không giải quyết đến tận gốc rễ. Điểm chủ yếu trong hai vấn đề trên đây là làm sao t́m ra một mức độ hợp pháp khả dĩ chấp nhận được để giải quyết hơn là t́m kiếm trong luật hiến pháp hay khái niệm nhà nước pháp quyền là cơ sở.  

2. Một chuyển hướng quan trọng khác trong khái niệm nhà nước pháp quyền trong thời kỳ này là thiên về luật nội dung hơn là h́nh thức như đă cổ vũ trước đây. Vấn đề này không mới lạ trong học giới nhưng qua kinh nghiệm đau xót của thời kỳ Đức Quốc xă cho thấy tôn trọng luật h́nh thức sẽ không đem đến hiệu năng nhất định. Quyền lực của cơ quan nhà nước phải được quy đinh cụ thể hơn trong lănh vực bảo vệ tự do cho người dân. Hiến pháp không chỉ nêu lên những giới hạn chung trong việc bảo vệ tự do. Cơ quan nhà nước phải thực hiện những giá trị cơ bản nhằm tránh dẫn đến chế độ độc tài. Đây là những giá trị khách quan trong xă hội mà hiến pháp phải công nhận và được áp dụng chung trong mọi sinh hoạt xă hội. Giá trị cơ bản này không phải chỉ là h́nh thức mà phải đặt trong khuôn khổ nội dung của luật hiến pháp. Khái niệm này nhằm loại bỏ những h́nh thức trống rỗng của luật chỉ đề ra khuôn khổ chung. Nhà nước pháp quyền phải chú trọng đến nội dung của pháp quyền, không thể thiên về luật thủ tục hay h́nh thức như trước đây.  

Dĩ nhiên khái niệm này cũng gặp nhiều phản biện của các học giả khác, thí dụ như Adolf Arndt. Ông cho rằng làm sao có thể đồng thuận về một nội dung khi mà chúng ta không thể xác định được nội dung để đồng thuận. Thật ra, sự đồng thuận chỉ là một điều kiện tiên quyết nên đặt ra để thảo luận, nhưng khi thông qua hiến pháp th́ sự đồng thuận có thể đạt được hay duy tŕ được. Ít nhất, chúng ta phải chấp nhận những giá trị cơ bản đă làm nền tảng cho sự đồng thuận cho sự sống chung. Nhưng ở mức độ nào để chúng ta gọi là trật tự nền tảng cho nhà nước pháp quyền? Có học giả cho rằng nhà nước là một thực thể sinh động, giải quyết vấn đề đ̣i hỏi phải có thời gian dài, nhà nước sẽ có khả năng tự điều chỉnh trước đ̣i hỏi của t́nh thế xă hội. Hai vấn đề liên quan đến khía cạnh này là vai tṛ của một định chế hữu hiệu và niềm tin của dân chúng trong nỗ lực xây dựng nhà nước pháp quyền theo luật nội dung.   

 

IV. Kinh nghiệm cho Việt Nam?

Bài viết này nhằm tŕnh bày thật đơn giản về nội dung khái niệm nhà nước pháp quyền của Đức. Những đặc điểm chủ yếu của khái niệm này là dựa vào lư tính, tôn trọng quyền căn bản của người dân, khi th́ thiên về luật thủ tục, thuần về h́nh thức, nặng về hành chánh hoặc cảnh sát, lúc lại quan tâm đến luật về nội dung hay các vấn đề công b́nh trong xă hội. Các tranh luận về những luận điểm này trong học giới cũng như trong công luận đă làm phong phú cho nội dung của vấn đề cũng như giúp áp dụng tốt hơn trong thực tế. Ai cũng thấy được dù bối cảnh lịch sử, tŕnh độ phát triển xă hội và dân trí Đức và Việt khác nhau, nhưng kinh nghiệm của Đức trong lănh vực xây dựng một nhà nước pháp quyền không phải là một mặt hàng xa xỉ mà Việt Nam có thể bỏ qua. Dĩ nhiên, t́m cách áp dụng nó vào hoàn cảnh của Việt Nam hiện nay như thế nào lại là một thách thức khác và không nằm trong chủ đề của bài viết này.

Dù những thành tựu về cải tổ luật pháp trong tiến tŕnh đổi mới của Việt Nam đă được khen ngợi, nhưng Việt Nam có những vấn đề của chính ḿnh mà kinh nghiệm của Đức không giúp được. Những nan đề quen thuộc là: vai tṛ của Đảng trong nhà nước pháp quyền, thẩm quyền hạn chế của đại biểu quốc hội trong việc thảo luận các vấn đề học thuyết, giới học thuật th́ lại hiếm hoi, trong khi giới luật sư chỉ bận tâm đến các dịch vụ trung gian cho nhà nước và thân chủ hơn là đóng góp thiết thực cho công b́nh xă hội và giúp nâng cao tŕnh độ của quốc hội. Nhưng quan trọng hơn là bối cảnh chung, giáo dục xuống cấp, đạo đức suy đồi, tội phạm tăng cao và sự thờ ơ của dân chúng là trở lực chính cho sự phát triển nhà nước pháp quyền trong ngắn hạn. Cuối cùng chỉ c̣n lại một niềm hy vọng mong manh cho những người ưu tư là thành tựu xây dựng một nhà nước pháp quyền tại Việt Nam sẽ đạt được trong trường kỳ, do nỗ lực chung của mọi giới.

 

Đỗ Kim Thêm                                                          

<<trở về đầu trang>>