Nỗi bất măn thánh thiện

Nguyễn Thanh Giang

Tôi xin phép được mời quư vị cùng đọc lại một áng văn thấm đẫm nhân văn sau đây của một nhà toán học:

Nhớ về một người thầy thanh cao mà b́nh dị
 

Gs Phan Đ́nh Diệu

Đầu năm 1953, tôi vào học phổ thông cấp 3 của trường Phan Đ́nh Phùng, tỉnh Hà Tĩnh. Năm học này, trường đă dời địa điểm về xă Ngu Lâm ở phía nam huyên Đức Thọ. Là một học sinh nhà quê từ vùng nông thôn Can Lộc lên học “Trường tỉnh” ở huyên Đức Thọ vào thời đó đối với tôi là một sự kiện lớn, một niềm vinh dự. Nếu Hà Tĩnh được xem là một tỉnh có truyền thống hiếu học, th́ Đức Thọ (cùng với Hương Sơn) là vùng văn hóa tập trung của tỉnh, với biết bao tấm gương về những con người tài năng mà suốt thời tuổi nhỏ tôi vẫn thường được nghe các bậc cha anh nhắc đến với niềm cảm phục, ngưỡng mộ. Trường Trung học Phan Đ́nh Phùng là trường học lớn nhất tỉnh, nơi có nhiều thầy giáo đă từng dạy học trước Cách mạng tháng Tám, hoặc là các nhà văn, nhà khoa học, nhà hoạt động xă hội, do thời cuộc đưa đẩy đă tụ hội về trường cùng làm cái nghề dạy học vốn được xem là thanh bạch và cao quư. Bọn học tṛ nhỏ mới được vào trường như chúng tôi trong những buổi đầu nh́n lên các thầy với một niềm tôn kính và ngưỡng mộ, nhưng không khỏi có ít nhiều mặc cảm của sự cách biệt.
Thời gian êm ả trôi qua, và tôi quen dần với cuộc sống chật vật nghèo nàn của một học sinh xa nhà ở trọ và với những buổi học ban đêm đèn dầu không đủ ánh sáng nhưng đầy hấp dẫn bởi những bài giảng nhiệt t́nh của các thầy mở ra cho chúng tôi niềm đam mê đến với những miền kiến thức mới mẻ về toán học, văn học, địa lư, lịch sử. Những mặc cảm cách biệt qua đi lúc nào không biết, thầy tṛ, bè bạn dần trở nên gắn bó thân thiết như trong một gia đ́nh.
Tôi nhớ, vào một chiều mùa thu năm 1953, đang ngồi học một ḿnh trong nhà trọ thi chợt nghe tiếng chó sủa, nh́n ra cổng thấy một ông khách cao lớn đội chiếc mũ lá đi vào. Ngỡ ngàng một chút rồi nhận ra ông khách là thầy Trần Quốc Nghệ, tôi vui mừng và lúng túng mời thầy vào nhà như được đón nhận một vinh dự bất ngờ. Trong mắt tôi và theo những ǵ mà tôi được biết, thầy Nghệ là một người đa tài, từng trải, một người am hiểu cả Nho học và Tây học, một thầy dạy Văn rất “uyên bác”, c̣n tôi là học tṛ binh thường, chưa biểu lộ được một chút đặc sắc ǵ về môn học của thầy và vẫn nghĩ rằng ḿnh chẳng có ǵ đáng được thầy để ư. Vậy mà bỗng nhiên được thầy đến chơi. Nh́n quanh trong nhà thấy không có ǵ đáng đem ra mời thầy, tôi chỉ vào bếp rót bát nước chè xanh đưa lên bàn rồi ngồi nghe thầy nói. Thầy ân cần hỏi thăm về t́nh h́nh sinh hoạt, học hành, khuyến khích phải chăm học, đừng để uổng phí tuổi trẻ. Trời bỗng nhiên nhiều mây, rồi lất phất mưa bụi. Tôi mừng v́ lưu giữ được thầy ở lại lâu hơn, nhưng thật băn khoăn v́ tiếp thầy quá ư đạm bạc. Bỗng thầy nh́n ra ngoài vườn rồi bảo tôi: “Cậu ra hái quả khế chua vào đây”. Trời ơi! Chẳng lẽ tiếp thầy bằng mấy quả khế chua sao? Hái khế xong, tôi đang lúng túng v́ không t́m ra được thứ ǵ có thể ăn với khế (chút đường ngọt cũng không có), th́ lại nghe thầy bảo: “T́m trong nhà có cái b́nh vôi đưa ra đây”. Tôi t́m được b́nh vôi (ăn trầu) đưa ra, thầy điềm nhiên cầm ch́a vôi quệt một ít vôi trong b́nh ra đĩa rồi cắt khế ra từng miếng, chấm vào vôi và đưa lên miệng. “Cậu có biết ăn cách này không?” – Thầy hỏi. Tôi xúc động nghẹn ngào “Có ạ”, rồi hai thầy tṛ cùng ngồi nhấm nháp bữa tiệc “khế chấm vôi” và nghe thầy kể bao nhiêu chuyện thú vị về văn hóa sinh hoạt ẩm thực của quê hương. Cho đến nay đă hơn nửa thế kỷ trôi qua, nhưng kỷ niệm về “bữa tiệc”độc đáo đó vẫn không bao giờ phai mờ trong kư ức tôi, với h́nh ảnh thân thiết b́nh dị của thầy và bữa tiệc “khế” như của hai cha con nông dân nghèo trong mái nhà tranh của tuổi thơ quê hương.
Giai đoạn 1953 – 1954 là một giai đoạn nhiều xáo trộn bi thương trên mảnh đất quê hương Nghệ Tĩnh của chúng tôi. Bên cạnh những niềm vui lớn về những chiến thắng của cuộc kháng chiến đang dần đi đến hồi kết, th́ những màn đấu tố từ các phong trào “ chống phản động” rồi “giảm tô”, “cải cách ruộng đất” càng ngày càng gay gắt, đưa cả một vùng quê vào cảnh xáo trộn. Thầy giáo và cả các anh chị học sinh lớn tuổi của trường tôi không hiểu v́ sao cũng trở thành đối tượng của cuộc đấu tố đó.
Tôi thấy thầy Nghệ vắng mặt ở trường một thời gian. Cho đến một buổi sáng trời mưa phùn vảo khoảng giữa năm 1954, tôi đang đi bộ một ḿnh trên đường từ Lạc Thiện lên thị trấn Đức Thọ th́ bổng gặp thầy trong một hoàn cảnh thật trở trêu. Đường xa mỏi mệt, đang lủi thủi một ḿnh th́ thấy từ xa đi theo hướng ngược lại một tốp ba người, người đi giữa dáng cao lớn, mang một chiếc tơi lá, hai người đi kèm sau là hai dân quân, một người cầm súng, một người cầm gậy. Đi gần thêm một chút, tôi bổng rụng rời nhân ra người đi giữa là thầy Nghệ kính yêu của ḿnh. Tôi không khóc được. Tôi có cảm tưởng thầy cũng nh́n thấy tôi v́ thấy thầy chững lại một bước chân. Rồi tất cả lại tiếp tục đi. Tôi hét lên một tiếng “Thầy ơi!” và nghe tiếng quát lại của anh dân quân “Đi đi” và thế là hết. Tôi nh́n vuốt theo bóng thầy đi cao đạo điềm đạm giữa trời mù sương măi cho đến khi khuất bóng.
Một năm sau, giữa đường phố Tràng Tiền của Hà Nội sau ngày giải phóng, tôi t́nh cờ lại gặp được thầy. Tôi đă qua cái thời thơ bé và thầy đă có thể nói chuyện với tôi ít nhiều về thời cuộc, về thế thái nhân t́nh. Hai thầy tṛ cùng đi dạo mát một lát, ôn lại những câu chuyện học hành của tôi, c̣n tôi, vẫn với niềm ngưỡng mộ đối với thầy như xưa, tôi không dám hỏi những chuyện mà tôi e là thầy cũng không muốn trả lời. Đó là vào khoảng thời gian mà báo “Nhân văn” mới bị đ́nh bản, và vụ “Nhân văn, Giai phẩm” đang bắt đầu bị lên án gắt gao, và theo lời đồn đại, th́ thầy cũng không phải hoàn toàn bàng quan với những xu hướng đó.
Bẵng đi mấy chục năm, đất nước và quê hương đă đi qua một cuộc chiến tranh khốc liệt, những năm tháng ḥa b́nh nhưng c̣n đói nghèo vất vả. Cho đến đầu thập niên 1990, tôi mới được gặp thầy. Thầy đă già, nhưng vẫn quắc thước như xưa. Một lần đến thăm thầy, trước khi ra về, bỗng thầy cầm tay tôi và hỏi: “Nghe nói gần đây cậu có một số bài viết được nhiều người quan tâm, lần sau có đến đưa cho ḿnh xem nhé!”. Tôi vâng dạ, nhưng tiếc là chưa t́m lại được những bài mà thầy yêu cầu th́ được biết thầy đă về Hà Tĩnh. Và với lần về quê đó thầy đă măi măi không ra Hà Nội nữa. Theo lời nhắn của thầy qua bạn Nguyễn Quang Thân, tôi có kịp nói chuyện qua điện thoại với thầy một lần, chúc thầy mạnh khỏe để c̣n hy vọng gặp lại thầy. Nhưng rồi, thầy đă ra đi. Hôm đến viếng thầy ở nhà cô Lành (Con gái thầy) tôi được xem mấy tấm ảnh về phần mộ của thầy, nơi yên nghỉ của thầy đặt ở lưng chừng núi, nh́n ra một vùng non xanh nước biếc của mây trời Hương Sơn, tôi thầm cầu chúc cho hương hồn của thầy được măi thanh thản cùng đất trời non nước.
Thầy, một con người thanh cao mà b́nh dị.

Tháng 8 năm 2004
Tác giả áng văn trên là Phan Đ́nh Diệu.

Ông cùng tuổi Bính Tư với tôi, sinh năm 1936, nhưng là một trong những người con sáng giá của đất quê Hà Tĩnh địa linh nhân kiệt: Trần Trọng Kim, Hoàng Xuân Hăn, Lê Văn Thiêm, Nguyễn Đổng Chi, Nguyễn Huệ Chi …, hậu duệ của Phan Huy Ích, Phan Huy Chú, Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ …
Giáo sư-tiến sỹ Phan Đ́nh Diệu là chuyên gia trong các lĩnh vực: toán học kiến thiết, lôgíc toán, lư thuyết thuật toán, ôtômat và ngôn ngữ h́nh thức, lư thuyết mật mă và an toàn thông tin và được ghi nhận là một trong những người có công đầu trong kế hoạch đào tạo và phát triển ngành tin học Việt Nam.
Lần đầu tôi đến t́m ông với mục đích cậy nhờ chiếc máy tính điện tử đầu tiên ở Việt Nam đặt tại cơ quan ông để giải bài toán xác xuất thống kê nhằm t́m kiếm quy luật phân bố cường độ phóng xạ trong mối tương quan với một số loại đất đá trên lănh thổ Miền Bắc Việt Nam. Chiếc máy chỉ có tính năng tương đương với một chiếc laptop bỏ trong cặp sách bây giờ, nhưng lúc ấy nó chiếm cả một căn pḥng. Nó chạy ầm ầm, tỏa hơi nóng vă mồ hôi nên ngoài quạt gió phải có cả một hệ thống làm lạnh gồm những ống dẫn nước to bự. Nó quan trọng đến mức phải có lính gác. Bây giờ người ta nhập số liệu bằng bàn phím, lúc ấy chúng tôi phải dùng phiếu đục lỗ. Phiếu đục lỗ là những mảnh b́a bằng nửa bàn tay. Tôi đă phải lưu giữ mấy ḥm phiếu đục lỗ khá lâu, nhưng khi biết là không cần nữa, tôi đă đem đun bếp thay củi được đến ba bốn bữa nấu ăn.
Hơn hai chục năm sau, lần đầu tiên PĐD mới đến nhà tôi. Đấy là những ngày tôi đang bị uy hiếp hết sức ghê gớm: bị đưa ra Phường đấu tố, bị trẻ con ném hàng chục kg gạch đá vào nhà … Hôm ấy vợ tôi mới đi công tác ở Ixrael về, c̣n ông, vừa tham gia Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Không biết do tác động của chuyện vợ tôi kể về cảnh khám xét ngặt nghèo và cảnh lính tráng, cảnh sát đầy đường ở Ixrael hay do ông chủ định làm công tác tư tưởng cho tôi khi ông nói như trần t́nh: “Chúng ḿnh nói th́ cứ nói chứ thật ra cùng ngồi họp mới thấy người ta cũng trăn trở lắm với bất công xă hội, với xóa đói giảm nghèo đấy ông ạ”.
Thế là tôi cứ dùng dắng măi ư định viết đôi ḍng tôn vinh ông mặc tôi rất nể phục ông qua giai thoại kể rằng ông đă dám công khai trực diện nói sau đại thắng 30 tháng 4 năm 1975: “Đồng chí Lê Duẩn thật là vĩ đại, nhưng sẽ vĩ đại hơn nếu bây giờ từ chức”. Giai thoại ấy nếu là sự thật th́ PĐD đă rất đúng. Trong 1975 nếu Lê Duẩn từ chức th́ cách mạng Việt Nam có thể đă không tiếp tục những bước sai lầm c̣n tệ hại hơn từ những ngày ĐCSVN được thành lập.
Vậy mà, sau đó PĐD cứ mặc nhiên rơi thẻ Đại biểu Quốc hội, rời khỏi chức vụ Phó Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam ….
Tuy nhiên, tôi vẫn chưa đủ nhiệt t́nh đặt bút viết.
Bài viết này được thôi thúc chỉ khi tôi t́nh cờ được đọc áng văn trên.
Hơn một nhà toán học tài danh, Phan Đ́nh Diệu đáng được tôn vinh c̣n là v́ ông đă dám đánh giá lại lịch sử cận hiện đại Việt Nam, dám dấn thân vào công cuộc đấu tranh cho tự do, dân chủ, nhân quyền Việt Nam ở tốp đầu kể từ sau 1975: Dương Thu Hương, Hà Sỹ Phu, Bùi Minh Quốc …
Được mời phát biểu trong chương tŕnh KX.10 về “Tiếp tục đổi mới, hoàn thiện hệ thống chính trị trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế”, trong thư đề ngày 18/8/2004 gửi lănh đạo ông đă thẳng thắn tŕnh bày:
“Về phát triển kinh tế, sự níu kéo giữa hai xu hướng – xu hướng hoàn thiện dần cơ chế thị trường theo thông lệ quốc tế để hội nhập và xu hướng bảo vệ cái gọi là “ định hướng xă hội chủ nghĩa ” – đang tiếp tục gây những cản trở và khó khăn cho việc phát triển và hoàn thiện nền kinh tế thị trường, làm cho nền kinh tế của ta tuy đă có nhiều nét khởi sắc, nhưng vốn c̣n non yếu, sẽ càng dễ bị sụt giảm về chất lượng tăng trưởng và năng lực cạnh tranh, như kết quả của một cuộc điều tra quốc tế vừa qua đă chứng tỏ. Việc nền kinh tế nước ta chưa được công nhận là nền kinh tế thị trường cũng tiếp tục gây trở ngại cho sự phát triển và hội nhập.
Về đời sống chính trị - xă hội, các quyền tự do dân chủ cơ bản của người dân vẫn chỉ được “tôn trọng” trên văn bản giấy tờ, chứ chưa được tôn trọng trên thực tế, quyền tự do ứng cử và bầu cử được thực hiện một cách h́nh thức, những điều này trong xă hội người dân không phải là không biết, chỉ có điều là do sợ mà chưa dám nói ra đó thôi. Cũng không phải ngẫu nhiên mà nước ta được xếp hạng gần chót bảng trên thế giới về tự do báo chí (61/68), và cũng ở loại kém về minh bạch (102/146), (tức tham nhũng nặng), theo kết quả điều tra của tổ chức Nhà báo không biên giới và tổ chức Minh bạch quốc tế, tôi nghĩ ta cũng cần chú ư đến những đánh giá đó để mà suy ngẫm nghiêm túc về chất lượng nền dân chủ của chúng ta. Ai cũng biết sự yếu kém về dân chủ đó là hệ quả tất yếu của chế độ một đảng độc quyền lănh đạo (toàn diện và tuyệt đối) với sự thống trị chính thức của một ư thức hệ tư tưởng (chủ nghĩa Mác-Lênin). Nếu ta tiếp tục duy tŕ một thể chế chính trị như vậy th́ vẫn sẽ không có tự do tư tưởng, tự do bày tỏ ư kiến và phê phán, do đó không thể phát huy tiềm năng trí tuệ của đất nước trong một giai đoạn mà ta thường nói trí tuệ là nguồn lực chủ yếu nhất của phát triển”.
Trong tiểu luận “Khoa học hệ thống và một số vấn đề về quản lư kinh tế của nước ta hiện nay” ông cũng đă viết:
"Xu thế rệu ră trong quan hệ của hệ thống càng ngày càng tăng, thậm chí các mối quan hệ kinh tế trong hệ thống Nhà nước bị biến chất, xu thế này rất nguy hiểm, nó phá vỡ từ bên trong cấu trúc hệ thống của nền kinh tế và xă hội. Biểu hiện của xu thế này là các hiện tượng tiêu cực với quy mô ngày càng lớn, đặc biệt là hiện tượng mang tính chất tập thể, bộ phận chủ không chỉ là cá nhân, cá biệt. Một hệ thống giữ một vẻ ngoài thống nhất nhưng bị mục ruỗng và hỗn loạn bên trong, tạo nên cái dối trá, cái không thật trong kinh tế và từ đó trong các lĩnh vực khác của xă hội. Sự điều khiển tập trung không có hiệu lực và xu thế là giải thoát bằng mọi mánh lới ra ngoài sự điều khiển đó là cơ sở vật chất của sự dối trá, từ sự dối trá trong làm ăn đến sự dối trá trong đời sống luân lư của xă hội. Sự sa sút về đạo lư này đang là sự cản trở hết sức to lớn cho quá tŕnh khôi phục trật tự của xă hội. Mặc dù có những nguyên nhân từ bên ngoài nhưng về cơ bản các yếu tố phá vỡ tính hệ thống nằm trong bản thân hệ thống đó. Nên rơ ràng để khắc phục được tinh h́nh cần có những biện pháp mạnh để tự thay đổi tổ chức của hệ thống và tiến lên xây dựng được một kiểu hệ thống mà tự tổ chức, tự chọn lọc và loại bỏ những yếu tố cản trở sự phát triển của ḿnh”.
Ông từng chua xót kể với các nhà báo:
“Có lần trên diễn đàn Quốc hội năm 1978, tôi đă phát biểu về một thực tế là liên tục 5, 6 năm liền kế hoạch nhà nước không bao giờ thực hiện được cả, thường chỉ đạt 50 - 60%, nhưng có ngành nào, tỉnh nào mà không báo cáo thành tích là vượt mức kế hoạch đâu. Thế nên tôi nói, nước ta có một thứ toán học kỳ lạ: tổng các số dương bằng một số âm. Nhưng thực ra điều lạ đó tôi cũng có được chứng kiến ở Liên Xô từ đầu những năm 1960 khi tôi học ở đó. Lúc đầu đọc báo Sự thật và nghe đài, tôi ngạc nhiên và thán phục lắm, năm nào ngành nào cũng báo cáo đạt 102 - 103% kế hoạch, không có ngành nào là không đạt kế hoạch. Tôi có hỏi một ông Giáo sư Viện sĩ Viện Hàn lâm về kinh tế: Một nước rộng lớn như Liên Xô, nhiều ngành nghề, nhiều lĩnh vực kinh tế, làm thế nào để lập kế hoạch sản xuất chi tiết cho từng nhà máy, từng công trường một cách sát với thực tế đến thế? Ông ấy cười bảo: Anh có biết cách làm của chúng tôi như thế nào không? Chúng tôi thống kê ngược. Tức là muốn đạt được 100% hay 105% th́ tôi lấy chỉ tiêu đạt kế hoạch ấy rồi tính ngược lại và biết được từng nhà máy "phải" làm bao nhiêu để đạt được chỉ tiêu chung đó.
Những năm 1970 - 1980, tôi tham gia thực hiện việc đưa khoa học vào quản lư xí nghiệp. Có lần cùng một đoàn anh em đi thực tế. Kế toán trưởng trong xí nghiệp đó làm việc với bọn tôi một ngày rồi trốn. Tôi t́m và gặng hỏi anh ta. Anh ta bảo: Em làm kế toán nhưng có bao giờ làm từ thực tế đâu mà là do người ta chỉ thị cho em. Cách làm của em là tính ngược. Muốn cho xí nghiệp hoàn thành vượt mức kế hoạch 5% hay 10% th́ cứ lấy số đó tính ngược lên sẽ biết bộ phận này "cần" làm bao nhiêu, bộ phận kia "cần" làm bao nhiêu. Mà cái cách đó th́ không thể báo cáo cho các anh được.
…… Khi đi vào phân tích t́nh h́nh kinh tế của Việt Nam theo quan điểm hệ thống, kết quả phân tích cũng làm chính tôi ngạc nhiên. Tôi phát hiện ra rằng, đó không chỉ là sự dối trá trong các báo cáo, mà tệ hại hơn, sự dối trá đă trở thành một thứ "đạo lư” trong xă hội ta, mọi người phải dối trá với nhau, với chính ḿnh mà sống, mà thăng tiến... Đó chính là cái khó khăn và cản trở lớn nhất cho sự phát triển thật sự của nước ta. Một xă hội không được thể hiện thật, không được nhận thức thật, th́ khó mà điều khiển thật để phát triển thật được. Mà khuyết điểm đó không chỉ của riêng ta, cả ở các nước "anh em" cũng vậy, tức là của cả hệ thống "xă hội chủ nghĩa"!”.
“Đến nay, các tệ nạn trong xă hội càng trầm trọng thêm. Có lần trả lời phỏng vấn của một phóng viên Thụy Điển, tôi có nói: Tham nhũng là hiện tượng ở đâu cũng có, chỗ nào có quyền lực là có tham nhũng. Bởi thực chất tham nhũng là bán chác quyền lực Nếu không có quyền th́ lấy ǵ mà tham nhũng. Nếu có một xă hội cộng sản chủ nghĩa thật sự, th́ với nền chuyên chính theo đúng lư thuyết về chủ nghĩa cộng sản sẽ khó có tham nhũng. Lúc đó, quyền lực có, thậm chí rất cao, nhưng thị trường th́ không. Không có chỗ bán, ở xă hội tư bản chủ nghĩa th́ có thị trướng, có hàng hóa, nhưng thị trướng có tính minh bạch nhất định và có cơ chế hạn chế việc buôn bán quyền lực bằng các quyền tự do dân chủ như tự do ngôn luận, tự do báo chí... Đó là thị trướng có luật lệ. C̣n trong xă hội vừa có quyền lực, và có những người độc quyền thứ hàng hóa quyền lực đó, lại vừa có thị trướng mà không có luật lệ ǵ th́ tha hồ buôn bán... Tham nhũng là một sự bán chác quyền lực, vừa có hàng độc quyền lại vừa có chợ th́ tha hồ mà bán chác thứ hàng độc quyền đó”.
“Nếu đó xem là lỗi của hệ thống th́ cũng cần t́m giải pháp từ việc sửa đổi hệ thống. Có hai loại việc cần làm: một là, cần kiểm soát nghiêm ngặt việc sử dụng quyền lực, bao gồm việc xử phạt thật nghiêm việc lạm dụng quyền lực, bất kể kẻ lạm dụng là ai và hai là, tăng cường luật lệ cho thị trường, nghiêm cấm mọi h́nh thức mua bán quyền lực, từ những quyền nhỏ như để đi xe trái luật hay cho điểm cao, cho đến những quyền lớn như cho lên chức lên quan... Đồng thời tăng cường sự minh bạch trong xă hội về việc thực hiện hai loại việc đó bằng cách phát huy các quyền dân chủ của nhân dân”.
Với niềm ưu tư quốc sự, ông tư duy xă hội qua khoa học tính toán:
“Từ nửa sau của thế kỷ 20 đến nay, chúng ta đang được chứng kiến một cuộc cách mạng mới trong khoa học, đưa đến cho loài người một cách nh́n mới, một cách hiểu mới về nhiều vấn đề của tự nhiên, của sự sống, cũng như của sự phát triển kinh tế xă hội. Đối tượng nhận thức của chúng ta là những hệ thống vô cùng phức tạp, trước đây ta chỉ có thể t́m hiểu qua những mô h́nh đơn giản với một số ít quan hệ đă được quy giản cho thích hợp với tư duy cơ giới, nên chỉ mới hiểu được chúng một cách sơ lược. Ngày nay, với tư duy hệ thống và với nhiều phương pháp, công cụ của khoa học hiện đại, ta đă có thể nghiên cứu các đối tượng đó với những mô h́nh gần với thực tế hơn ; một trong những mô h́nh như vậy là các hệ thống thích nghi phức tạp, đó là những hệ thống gồm nhiều tác tử tương tác với nhau qua các quan hệ thường là phi tuyến, h́nh thành nên nhiều ṿng phản hồi bên trong hệ thống cũng như với môi trường, có cả phản hồi âm và phản hồi dương, có tác động duy tŕ hoặc phá vỡ trật tự hiện có. Sự phát triển của hệ thống, tức là việc tăng tŕnh độ tổ chức và trật tự của hệ thống, h́nh thành bởi một tiến tŕnh tiến hoá tạo nên những thuộc tính hợp trội (emergent) được thực hiện bằng các cơ chế thích nghi qua các tương tác của hệ thống. Tiến hoá qua cơ chế thích nghi không chỉ biểu hiện bằng cạnh tranh sinh tồn và chọn lọc tự nhiên, mà c̣n bằng hiệp tác và cùng phát triển. Chính cái đa dạng của tiến hoá này tạo nên sự phong phú và giàu có của cuộc sống. Các hệ thống kinh tế và xă hội là những hệ thích nghi phức tạp, trong các hệ thống đó, các yếu tố được coi là đối lập không chỉ có kiểu đấu tranh “ ai thắng ai ”, mà thông qua những tương tác có tính hợp trội c̣n có thể t́m được khả năng hiệp tác để đạt tới trạng thái “ thắng -thắng ”, tức là cả hai đều thắng”.
Trên cơ sở đó, ông kết luận:
“Đến nay, sự nghiệp đổi mới đ̣i hỏi những nội dung mới và chất lượng mới, để tiếp tục giữ vai tṛ lănh đạo của ḿnh th́ bản thân Đảng phải có những đổi mới cơ bản, rơ ràng lư luận về chủ nghĩa cộng sản và về chủ nghĩa xă hội theo học thuyết Mác-Lênin không c̣n thích hợp với đ̣i hỏi mới của cuộc sống nữa. …Nếu không được như vậy, tức là Đảng vẫn kiên tŕ giữ nguyên như hiện nay, th́ v́ quyền lợi của dân tộc, Đảng phải tôn trọng quyền dân chủ, kể cả quyền lập đảng, của xă hội, và ta sẽ có một chế độ đa đảng hoạt động trong phạm vi luật pháp”.
Và khẳng định:
“Trước sau ǵ th́ một nền dân chủ cũng phải là đa nguyên thôi, v́ đa nguyên luôn luôn là điều kiện cần của dân chủ, đó là điều mà cả về lư luận lẫn thực tiễn ta không có cách ǵ có thể bác bỏ được”.
***
Người ta thường lư giải động cơ của những người quyết liệt phê phán Đảng và dấn thân mạnh mẽ cho công cuộc đấu tranh dân chủ hóa là xuất phát từ bất măn cá nhân. Năm 1957, sau khi tốt nghiệp đại học, dù không có thành tích cách mạng, kháng chiến nổi rơ, PĐD vẫn được cử đi làm nghiên cứu sinh ở Liên Xô và sau đó rất sớm được đưa vào Quốc hội, được đề bạt Phó Viện trường Viện Khoa học Việt Nam (tương đương thứ trưởng).
Phan Đ́nh Diệu không có lư do ǵ để bất măn với ĐCSVN cả. Song, ông đă bất măn cho thầy học của ông, cho quê hương ông, cho dân tộc ông. Nỗi bất măn thật thánh thiện, thật đáng tôn vinh.
Tôi viết bài này để nêu gương cho mấy ông dù ít được học hay dù được Đảng sơn phết cho cái danh xưng giáo sư-tiến sỹ nọ kia cũng không nên v́ quá ân sủng mà lú lẫn không c̣n biết bất măn trước những hy sinh quá tàn khốc song kết quả đem lại vẫn là sự tụt hậu, sự tủi hổ khổ đau của dân tộc ḿnh.
Mỗi trí thức Việt Nam hăy biết nuôi trong ḷng nỗi bất măn thánh thiện.

Rút trong cuốn “ĐÊM DÀY LẤP LÁNH”
Nguyễn Thanh Giang Số nhà 6 – Tập thể Địa Vật lư Máy bay Trung Văn – Từ Liêm – Hà Nội Điện thoại: 35 534 370