Hemingway - ông già râu trên biển cả chữ nghĩa

Trần Mạnh Hảo

Nobel Văn Học 1954  Ernest Hemingway

Hemingway lao vào cuộc đời như một vơ sĩ đấm box lao ra trường đấu. Mà quả thực, có lúc, ông nhà văn kỳ lạ này thuở đầu đời đang trên tàu biển sang châu Âu cùng người vợ thứ nhất Hadley, đă tổ chức một trận đấu quyền anh, tự ḿnh lao ra làm đấu sĩ để lấy ít francs giúp đỡ một cô gái bị bỏ rơi. Lúc đă thành danh, có khi ông thỉnh thoảng nổi máu yêng hùng, c̣n nhảy phóc ra từ bàn nhậu, phanh áo khoe bộ ngực lông lá đầy nam tính rồi thách đấu một tên chó chết nào đó, hoặc đấm những cú trời giáng vào khoảng không cảnh cáo thế gian, hoặc ghi vào mặt thằng cha nào đám xúc phạm ông một vài vết bầm tím gọi là... nhớ đời.
Hemingway cuồn cuộn và ào ạt như sông Mississippi hồng hộc sóng gió, hồng hộc thở ra biển tất cả nguồn cơn vừa phô bày, vừa bí ẩn của nước Mỹ. Có khi ông dàn trải đời ḿnh thành mênh mông như thảo nguyên Chicago ngựa chạy găy chân không thấu. Có khi ông đùn đẩy đời ḿnh lên thành g̣ đống, chót vót như đỉnh núi Kilimanjaro, mượn linh hồn con báo mà chết muôn đời trên đỉnh tuyết mây trời vọng tưởng. Cái ǵ của Hemingway cũng tột cùng. Hemingway tán gái. Hemingway đấm bốc. Hemingway túy ông. Hemingway mê cuồng với đấu trường ḅ tót. Hemingway săn tê giác và sư tử Phi châu. Hemingway lao sùng sục ra biển Cuba câu cá kiếm. Hemingway viết văn. Hemingway vong thân. Hemingway dấn thân. Hemingway lôn luôn coi Fidel Castro là thần tượng và là bạn thân thiết của nhà cách mạng Cuba này. Hemingway mê mẩn nước Mỹ và ngán nước Mỹ tới tận cổ. Hemingway lẩn thẩn với hư vô... Một cuộc đời 62 tuổi như ông, dù có chia ra hàng chục cuộc đời khác cũng đều mănh liệt và cùng tận hết ḿnh. Có thể nói, Hemingway - một nhà văn rất Mỹ, từ cuộc đời đến tác phẩm chính là h́nh ảnh của nước Mỹ thu nhỏ, của một nước Mỹ đam mê và rồ dại, kiêu hùng và bi lụy, tự do và trầm cảm, chếnh choáng và hư vô...
Cùng với Chúa Trời, ḅ tót, sư tử, cá kiếm, năm người đàn bà có tên và không tên khác đă nhào nặn nên thể xác và tâm hồn Hemingway. Đầu tiên là Grace Hall - mẹ ông, một người đàn bà Anh mắt xanh xinh đẹp, cao lớn, tươi tắn và nồng nàn như b́nh nguyên nước Mỹ, một giáo viên dạy nhạc tại North Oak Park đă truyền vào ông cả tâm hồn nghệ sĩ đầy mơ mộng, lúc nào cũng bàng bạc như sương và véo von như chim chóc. Cha ông - Ed Hemingway, một bác sĩ y khoa cao lớn, đẹp trai, một tay chơi mê câu cá, mê săn bắn đă "câu" được người phụ nữ âm nhạc này ngay trong trường trung học.

Khi Ernest vừa sinh ra, mẹ ông đă viết vào nhật kư những ḍng như lời tiên tri về về đứa con trai ngỗ ngược và thiên tài sau này như sau: "Các con chim cổ đỏ hót những bài ca ngọt ngào nhất để chào mừng người viễn khách tí hon đến với thế giới xinh đẹp này". Quả thật, Ernest suốt đời là viễn khách trên quê hương ḿnh, là viễn khách của thế giới, viễn khách của những người đàn bà chết mê chết mệt v́ ông, viễn khách trong chính bản thân ḿnh, viễn khách của cái chết và hư vô. Cũng quả thật, cái nh́n của người mẹ đă xuyên suốt cuộc đời ái t́nh sôi nổi như băo giông sấm chớp của người con trai khi tiên đoán về "Các con chim cổ đỏ" châu tuần quanh người đàn ông cao lớn tới gần hai thước, ngực rộng, vai to, râu hùm hàm én, đẹp trai và chịu chơi vào loại nhất nước Mỹ này.
Một con chim cổ đỏ, mỏ đỏ đầu tiên mà Ernest vồ được khi chàng nằm điều dưỡng do bị thương ở chân tại Milan (Italy) năm 1918, lúc mới 19 tuổi là nàng điều dưỡng viên Agnes Hannah Von Kurowsky - hơn chàng gần 10 tuổi. Trong 18 cô điều dưỡng viên đến từ Mỹ xinh như mộng, Ernest đă chọn nàng Agnes Hannah lớn tuổi nhất đám, một nàng xinh tươi, tóc nâu sẫm, có mắc liếc đa t́nh và khóe cười lúng liếng có thể làm nghiêng lệch cả cuộc chiến tranh thế giới thứ nhất. Chàng Ernest lao vào mối t́nh đầu như con sư tử Phi châu lao vào con sơn dương. Anh chị yêu nhau tưởng có thể sập bệnh xá Croce Rossa Americana đóng tại Milan vẫn c̣n nằm trong tầm đại bác của quân Áo. Hemingway trong đêm tối chiến tranh nóng nực, dám dũng cảm một ḿnh lao lên cơng một thương binh đang hấp hối người Italy giữa trận tiền và đă hưởng trọn một tràng súng máy của quân Áo vào cẳng chân, khiến cả hai cùng gục xuống trong vũng máu. Chuyện dám hy sinh cứu đồng đội này đă đưa chàng trai trẻ Mỹ từ địa ngục chiến tranh đến với thiên đường có tên là Agnes Hannah tóc nâu sẫm kiều diễm như quà tặng mỹ miều của số phận.
T́nh yêu trong chiến tranh phải chia ĺa vội vă. Chàng phải về Mỹ v́ bị thương đi cà nhắc. C̣n nàng ở lại Milan tiếp tục băng bó vết thương thể xác và tâm hồn cho những chiến binh thoát chết khác, những Ernest khác. Về Mỹ ngày nào Ernest cũng viết một lá thư cho người t́nh Hannah nhưng chẳng có hồi âm. Hóa ra, Agnes Hannah đă quên chàng Ernest bé bỏng miệng c̣n thơm mùi sữa để đú đởn với một tên sĩ quan người Italy đa t́nh chết tiệt nào đấy. Ernest thất t́nh như rồ dại. Chàng nguyền rủa nàng - vị nữ thánh của mối t́nh đầu chính ra chàng phải tôn thờ măi măi th́ lại đi hận nàng hơn hận quân Áo tí nữa đă xơi tái một cẳng chân ḿnh. Lần đầu tiên yêu và lần đầu tiên bị phản bội, Ernest đă nếm chén đắng của sự thất t́nh.

Ernest đă thề giết chết Agnes Hannah trong tâm hồn ḿnh để rồi làm cho nàng thành bất tử trong một cái tên khác là Catherine Barkley - nhân vật nữ chính trong cuốn tiểu thuyết đă đưa ông lên hàng những văn hào lớn nhất nước Mỹ và thế giới: "Giă từ vũ khí" xuất bản năm 1929. Hemingway hóa thân vào nhân vật Federic Henry để làm sống dậy cuộc chiến tranh thế giới lần thứ nhất, mối t́nh thứ nhất, nước Italy thứ nhất, sự rồ dại và đam mê thứ nhất của đời ông và của nhân loại. T́nh yêu đẹp tới mức phi lư của Henry và cô y tá Catherine hiện lên lồng lộng như là sự phản đề của cuộc chém giết tàn khốc có tên là chiến tranh. Catherine cuối cùng đă không chết ở chiến hào mà chết bởi tạc đạn t́nh yêu: chết trong cuộc sinh nở.

Thế mà năm 1932, Hemingway điên tiết lên, đă toan t́m đấm vỡ mơm gă đạo diễn để cho Catherine không chết trong phim "Giă từ vũ khí", trái với cái chết của nàng trong tiểu thuyết. Catherine đă chết bởi t́nh yêu. Nhưng t́nh yêu này bởi chiến tranh mà sinh ra. Chúng ta có thể "Giă từ được vũ khí" nhưng không thể nào giă từ được t́nh yêu và nỗi chết. Suốt cuộc đời cuồng nhiệt sống và cuồng nhiệt viết của ḿnh, Hemingway đă bị t́nh yêu và cái chết, bị những người đàn bà và sư tử Phi châu giằng xé về hai phía thiên đường và địa ngục. Cuốn tiểu thuyết "Mặt trời vẫn mọc" ra mắt năm 1926 của ông là tiếng thở dài của nước Mỹ, là mùi xú uế của cả một thế hệ bị chiến tranh bài tiết ra thành những ḥn sống, những cục sống đi lang thang khắp châu Âu và Bắc Mỹ như những hồn ma.
Sau thời kỳ vong thân, sau cú thất thần mất hết hồn vía của thế chiến thứ nhất, trước hiểm họa phát xít xuất hiện đe dọa nhân loại, Hemingway tỉnh thức, chợt như nhảy bổ ra từ chai rượu, nhảy bổ ra từ các cuộc câu cá, đi săn để sang Tây Ban Nha tham gia binh đoàn quốc tế bảo vệ nền Cộng ḥa non trẻ, chống lại nhà độc tài Franco. Tiểu thuyết "Chuông nguyện hồn ai" xuất bản năm 1940 là bài ca bi thương nơi cuộc dấn thân của một nhân loại mới ngây thơ và tốt lành, một nhân loại dám xé ngực ḿnh, lấy trái tim làm vũ khí tiêu diệt cái ác. Hemingway đă khoác một y phục khác, một cái tên khác là chàng Robert Jordan, một chiến sĩ t́nh nguyện người Mỹ đă đến Tây Ban Nha để chiến đấu bảo vệ nền Cộng ḥa.

 Trong tận cùng chết chóc, nước Tây Ban Nha hiện lên qua h́nh ảnh nàng du kích Maria, một thánh nữ đồng trinh của chiến tranh. T́nh yêu của Jordan với Maria là t́nh yêu của một dấn thân này với một bơ vơ khác, là nghẹn ngào tỏ t́nh cùng nức nở. T́nh yêu nào của văn chương Hemingway chừng như cũng là t́nh yêu của vết thương, t́nh yêu soi ḿnh trong chiều sâu hút của một cái giếng trong suốt là nỗi chết. "Chết trong chiều nắng tà", cuốn tiểu thuyết ra mắt năm 1932 của Hemingway đă đưa nước Tây Ban Nha trưng ra với thế giới ở một gương mặt khác với nghi lễ thiêng liêng của thuật đấu ḅ. Đây là một tiểu thuyết bên ngoài tưởng sục sôi, tưởng gào thét điên dại v́ việc đấu ḅ tót; nhưng thực ra đây là tiểu thuyết luận đề, Hemingway bàn về cái chết, một cái chết có vẻ ma thuật và kỳ bí như chính Tây Ban Nha mà suốt đời ngoảnh lại, nhà văn c̣n thảng thốt đến ngẩn ngơ.

Hemingway bị ba con vật: ḅ tót, sư tử, cá kiếm ŕnh ông từ ba góc của một tam giác quỷ - đời sống; hệt như năm người đàn bà ông yêu từ Agnes Hannah đến bốn bà vợ của bốn thời kỳ kéo ông ra thành sợi dây thun của hoan lạc và đầy ải. Bốn "triều đại" nữ hoàng trị v́ trên tâm hồn và chiếc giường của ông từ "triều" hoàng kim Hadley, qua Pauline, tới Martha rồi Mary Welsh và dừng lại "ở triều" thứ năm - triều đại của hư vô và chấm hết là khẩu súng săn shotgun. May mà trước khi đi t́m con báo trên đỉnh núi tuyết, Hemingway đă kịp ném linh hồn xuống biển Cuba để sinh ra kiệt tác "Ngư ông và biển cả". Cuốn truyện vừa này lần đầu được in trọn trên tờ Life và bán được 5 triệu bản trong ṿng 48 tiếng đồng hồ để đạt được giải thưởng Pulitzer và giải Nobel năm 1954.

Qua kiệt tác này, mới biết người khổng lồ của văn học phương Tây, một nhà văn Mỹ nhất lại mang một tâm hồn phương Đông, rất Phật và rất Lăo Trang vậy. Ông già Santiago này chính là một tên gọi khác của Hemingway đă một ḿnh lênh đênh trên chiếc thuyền câu đơn độc, suốt ba ngày đêm bị con cá kiếm vĩ đại mà ông vừa câu được lôi đi vào muôn trùng biển cả, đến nỗi tưởng như chính con cá kiếm kia đă câu được ông già. Cuộc vật lộn trong ba ngày chết đi sống lại kia của lăo Santiago chính là cuộc vật lộn của ông già râu Hemingway suốt một đời lênh đênh và cô đơn tới cùng tận trên biển cả chữ nghĩa.

Con cá kiếm nặng tới sáu, bảy tấn, dài và lớn hơn chính chiếc thuyền câu, một sinh vật mạnh và đẹp đến mê cuồng của biển cả khiến chợt nh́n thấy nó, lăo Santiago đă rợn da gà v́ choáng ngợp. Qua nhân vật Santiago, khi con cá kiếm ngoài hành tinh đến cắn câu, chừng như ông già râu Hemingway đă ngó thấy hư vô, hay chính từ phút đó, hư vô đă câu được ông già và lôi đi tới đầu mút của thế giới văn học? Đằng sau con cá kiếm - linh hồn biển cả kia, ông lăo kép Santiago - Hemingway này chừng như nh́n thấy tất cả đàn bà trên thế giới hợp lại và lôi ông đi vào siêu h́nh t́nh yêu, siêu h́nh sự chết.

Không, cuộc chiến đấu vĩ đại giữa một nhân loại cô đơn, bé nhỏ, yếu ớt và một thiên nhiên gầm thét, hung tợn tới vô cùng qua bàn tay rách nát và thân thể rớm máu v́ cuộc giằng co sống chết của lăo Santiago với con cá kiếm, Hemingway, nhà nhân đạo chủ nghĩa đă mang tới một thông điệp: "Con người không được sinh ra để chịu thất bại. Một con người có thể bị hủy diệt nhưng không bị đánh bại". Khi chỉ c̣n cách cái chết một gang tay, nhờ sức mạnh "không bị đánh bại" ấy, trong rốn thẳm tuyệt vọng, lăo Santiago đă phóng ngọn lao cuối cùng của thế giới và giết được hung thần cá kiếm.

Chính là ḍng suối máu của con khủng long này phun ra biển cả đă mời gọi hàng đàn cá mập kéo tới. Chỉ trong nháy mắt, bọn Pônpốt-Iêngxari này của biển cả đă chén sạch sành sanh thành quả sống chết của ngư ông. Cuối cùng, lăo Santiago kéo lên bờ một bộ xương cá kiếm vĩ đại nhất thế giới - một bộ xương của siêu h́nh tôn giáo.
Vâng, chính là đàn cá mập nada (hư vô - tiếng Tây Ban Nha Hemingway hay dùng) được biển cả phái tới Ketchum, sáng chủ nhật ngày 2/7/1961 đă "vồ" được đại văn hào bằng khẩu súng săn hai ṇng shotgun. Chính từ khẩu súng này, Hemingway từng săn được voi, sư tử, tê giác, báo và thú rừng Phi châu. Lần cuối cùng, ông đă săn được chính bản thân ḿnh bằng một phát đạn tự bắn vào đầu.

Không có ǵ giết nổi con người này kể cả chiến tranh, cả bệnh viêm gan v́ rượu, cả hai lần rớt máy bay và nhiều lần bị tai nạn xe hơi - trừ chính bản thân ông. Một lần nữa, Hemingway lại lên đường đi câu con cá kiếm của Chúa Trời ở bên kia thế giới. Ông đă bị hư vô vồ mất và lôi đi trên biển cả chữ nghĩa tới muôn đời. Trước đó, Hemingway đă vồ được vĩnh cửu; hệt như con báo Phi châu đă vồ được đỉnh núi tuyết Kilimanjaro, t́m được "Một nơi sạch sẽ và sáng sủa" nhất thế gian để chết và để cứu rỗi sự vĩnh hằng của cái đẹp đang bị thế giới trần tục này săn đuổi...

Trần Mạnh Hảo