Phan Châu Trinh và đấu tranh bất bạo động

Cử nhân, phó bảng, thừa biện Phan Châu trinh, là một chí sĩ cách mạng nổi tiếng ở Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX. Ông là nhà “Duy Tân học” và cũng chính là người khai sinh ra chủ thuyết Duy Tân.
Về thân thế và sự nghiệp của Ông, sử sách đă chép lại khá tường, cho nên không cần phải nhắc lại ǵ nhiều. Nhưng đứng trước cơ hội, thách thức, và nghĩa vụ làm sao để dân chủ hóa một nước Việt Nam nghèo nàn lạc hậu phi dân chủ như hiện nay, thiết nghĩ cũng cần phải nhắc đến Phan Châu Trinh, để học hỏi những ǵ Ông đă thành công, làm bài học bổ túc cho những nhà đấu tranh chống Độc tài ở Việt Nam.
Xuất phát từ tầm hiểu biết sâu rộng về chính trị xă hội của Việt Nam và quốc tế trong thời kỳ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, Phan Châu Trinh đă chọn con đường đấu tranh chính trị cho riêng ḿnh và phong trào Duy Tân, nhằm thay đổi, canh tân đất nước từng phần và dẫn đến cách mạng hoàn toàn hệ thống chính trị Phong Kiến ngu dân, bạc nhược, suy đồi, chủ yếu dựa vào Thực Dân thời đó. Có lẽ Ông cũng dự đoán được rằng, nếu đấu tranh chính trị cương quyết, một khi thời cuộc thay đổi, chính phủ Pháp sẽ phải trao trả độc lập cho các nước Thuộc địa, trong đó có Việt Nam.
Qua những tài liệu sử viết về chí sĩ Phan Châu Trinh, ta thấy không phải tự nhiên mà Ông chọn con đường Duy Tân. Trước khi lập ra phong trào Duy Tân, Phan Châu Trinh cùng với hai vị tiến sĩ bạn thân là Huỳnh Thúc Kháng và Trần Qúy Cáp, đă phải trèo đèo vượt suối đi dọc đất nước để gặp gỡ các sĩ phu tiến bộ, đồng thời t́m hiểu t́nh h́nh xă hội, t́m hiểu ḷng dân suốt từ Bắc vào Nam Việt Nam. Ông đă từng lặn lội lên tận căn cứ địa của Nghĩa quân Đề Thám ở Yên Thế - Bắc Giang và kết luận rằng cuộc khởi nghĩa này sẽ khó tồn tại. Không những thế, sau này Phan Châu Trinh c̣n t́m đường sang Trung Quốc, Nhật Bản, Pháp, để học hỏi mở rộng tầm nh́n. Đây cũng là những kinh nghiệm căn bản trong cuốn “Đông Dương chính trị luận” của Ông ra đời năm 1925.
“Chấn dân khí, khai dân trí, hậu dân sinh” là chủ trương lớn của Phan Châu Trinh áp dụng cho phong trào Duy Tân. Bản thân Ông đă viết rất nhiều bài vở, thư tín với nội dung đấu tranh chính trị như: Thư gửi chính phủ Pháp (1906), Tỉnh quốc hồn ca, Trung kỳ dân biến thủy mạt kư (1908), Pháp – Việt liên hiệp hậu chi tân Việt Nam vv…
Với chủ trương trên, các bài viết, lời kêu gọi Duy Tân của Phan Châu Trinh đă có tác động không nhỏ đến suy nghĩ và tư tưởng của nhiều nhân sĩ trí thức trên toàn quốc. Bản thân chính phủ Pháp cũng đă phải sợ hăi những tư tưởng rất mới lạ và khó có cớ đàn áp của Ông. Bức thư gửi chính phủ Pháp năm 1906 đă “chỉ trích chính phủ Pháp không lo mở mang khai hóa cho dân mà chỉ lo thu thuế cho nhiều, do đó dân đă khổ càng khổ hơn, đề nghị toàn quyền Đông Dương nên thay đổi thái độ đối với sĩ phu và chúng dân nước Nam, cải tổ mọi chính sách cai trị”. Bức thư công khai nêu ra tâm trạng bất măn của nhân dân, và khẳng định con đường cải biến hiện trạng của đất nước, là con đường duy nhất để có dân chủ, b́nh đẳng.
Sáng tạo tiến bộ hết sức khoa học, thực tế, và nhân văn của Phan Châu Trinh là phải thức tỉnh dân tộc, làm cho dân tộc thoát khỏi hôn mê do bị ru ngủ bởi chính sách cai trị giả nhân nghĩa, tuyên truyền phương thức đấu tranh công khai hợp pháp, dần dần đưa phong trào Duy Tân đi lên. Dựa vào chính sách "khai hóa văn minh" của nước “đại Pháp” mà công khai đấu tranh đ̣i các quyền dân chủ. Phải bền bỉ tuyên truyền giáo dục cho nhân dân hiểu rơ biện pháp đấu tranh ôn ḥa, toàn dân một ư để một ngày "đồng thanh nên sấm", tức là tổng nổi dậy. Không thể nôn nóng đặt ra mục tiêu cuối cùng ngay, mà phải đi từng bước theo kiểu "Ngu công bạt núi". Đó là chủ thuyết đấu tranh chính trị công khai đ̣i cải cách xă hội theo lối bậc thang.
Tựu chung lại, Phan Châu Trinh đă lợi dụng vào các bản văn pháp luật của chính phủ Pháp để tấn công chính trị ngược trở lại nhà nước Pháp. Đây là một biện pháp vô cùng khôn ngoan, đă gây nên những sự bối rối không nhỏ cho giới chức Pháp và phần nào họ đă phải có những nhượng bộ với Phan Chu Trinh, đồng thời có sự điều chỉnh chính sách Bảo hộ của họ tại Việt Nam.
Có người gọi tư tưởng của Phan Châu Trinh là “cải lương”, điều này hoàn toàn sai. V́ cải lương chỉ là sự cải biến h́nh thức, c̣n nội dung vẫn giữ nguyên. Ngược lại, tư tưởng của Phan Châu Trinh là tư tưởng “nắm thắt lưng” để quật ngă đối phương. Có dân trí, sẽ có dân khí, có hai điều ấy th́ sẽ có dân sinh. V́ ngu dân trí, hèn dân khí, th́ không bao giờ có cách mạng.
“Suốt cả thành thị cho đến hương thôn, đứa gian giảo th́ như ma như quỷ, lừa gạt bóc lột, cái ǵ mà chẳng dám làm. Đứa hèn yếu th́ như lợn như ḅ, giẫm cổ đè đầu, cũng không dám ho he một tiếng”. Những nhận xét trên đây của Phan Châu Trinh trong thư gửi chính phủ Pháp, rất giống với t́nh h́nh tâm lư xă hội Việt Nam hiện nay. Vậy phải làm ǵ? Không cách nào hơn là phải bắt đầu giác ngộ tư tưởng cho đại chúng. Đó là việc làm thứ nhất, trước mắt, trên hết, và không thể “đốt cháy giai đọan”.

Lê Nguyên Hồng