“Lời hứa với thiếu nhi của Bác 60 năm trước”

1/“Dân du mục làm thuê và cuộc sống trong rừng thẳm”

Cứ đến mùa thu hoạch nông sản là họ lại về đây, mang theo cả con cái, nồi niêu rồi dựng lên những căn lều tạm bợ, lang bạt trong những cánh rừng, nương rẫy. Chúng tôi gọi họ là dân du mục làm thuê.

Những căn lều tạm bợ bên những cánh rừng.

Những cảnh đời lang bạt

Giữa những ngày nắng nóng như đổ lửa, cách trung tâm huyện miền núi Đồng Xuân (tỉnh Phú Yên) khoảng hơn 30 km đường rừng, nằm sâu dưới chân núi Trà Ô là những túp lều được dựng tạm bợ bằng bạt rải dọc theo triền suối Lạnh. Nó không giống như những căn lều tạm bợ riêng lẻ của những người đi rừng mà tập trung đông đúc như một xóm làng, mà người dân vẫn quen gọi là xóm du mục.

Ở xóm du mục không chỉ có người lớn mà c̣n có cả trẻ con, người già, cả phụ nữ và em bé mới sinh. Họ nói nhiều thứ tiếng khác nhau, đến từ nhiều nơi khác nhau, người Châu Đốc – An Giang, kẻ Đồng Tháp, Bạc Liêu và đông nhất là Tân Phú – Đồng Nai… Họ đến đây để chặt mía thuê, đào sắn và phát rẫy thuê.

Trong căn lều trống trơn bên suối Lạnh, một em bé mới sinh chưa đầy 3 tháng tuổi đang yên giấc. Chị Hoàng Thị Ngọc Diễm, mẹ cháu bé, năm nay mới 20 tuổi, trông gầy yếu xanh xao, dấu tích của người phụ sau sinh chưa lâu đă phải đi làm. Con chưa đầy 3 tháng nhưng người mẹ trẻ này đă đi làm hơn 1 tháng nay v́ không có ǵ để ăn.

“Nhà nghèo lại không có đất đai nên phải đi lang bạt thế này, chồng đâu th́ vợ đó, cực khổ cũng ráng mà chịu. Con nhỏ ở trong rừng sâu khi trái gió trở trời cũng sợ lắm, nhưng lạnh th́ che chắn, nóng th́ đưa cháu đến các bóng cây che mát chứ biết làm sao bây giờ…”, Diễm thở dài cho biết:

Trên chiếc vơng treo dưới tán cây rừng chưa che hết những bóng nắng xuyên qua kẽ lá, cháu bé chỉ bằng cái bắp chuối rừng nằm ngủ, bên cạnh là những đứa trẻ khác từ 5 đến 10 tuổi cũng đang nằm ngửa nghiêng chờ cha mẹ chúng về dưới cái nắng như thiêu đốt.

Hành trang họ mang theo bao gồm cả những đứa trẻ c̣n hơi sữa.

Cứ mỗi xóm làm thuê có hơn 10 cháu bé từ mới sinh cho đến tuổi tiểu học được cha mẹ chúng mang theo. Đa phần các em không được cắp sách đến trường bởi từ lúc lọt ḷng chúng đă phải theo cha mẹ đi làm thuê hết cánh rừng này đến ngọn núi nọ và gắn bó cuộc sống trên những vạt rừng như thế.

Vơ Kim Lợi là đứa lớn nhất trong nhóm, năm nay Lợi 14 tuổi nhưng dáng người quắt queo, nhỏ thó. Em cho biết: “Năm nay em 14 tuổi, lên đây chặt mía 2 tháng rồi. Nếu không theo mẹ đi chặt mía th́ nay em đă học lớp 6, nhưng nhà nghèo, mẹ đi chặt mía, các anh chị cũng đi, em không thể ở nhà một ḿnh được nên bỏ học theo mẹ đi chặt mía kiếm tiền”.

Với sức vóc nhỏ bé nhưng mỗi ngày Lợi cũng chặt được tầm 40-50 bó mía, mỗi bó được trả công 450 đồng. Như thế, mỗi ngày em cũng kiếm được 20 ngh́n đồng phụ giúp mẹ.

Trong số 35 hộ gia đ́nh du mục dưới chân núi Trà Ô có bà Trần Thị Kim Liên. Chồng bỏ đi biệt tích v́ không chịu được cảnh nghèo, bà cùng 5 đứa con lang thang làm thuê kiếm sống. Các con bà cũng thất học v́ nghèo; chúng lại lấy vợ, lấy chồng cùng kiếp lang thang làm thuê và sinh ra những đứa cháu trên những vạt rừng, chịu chung cảnh thất học.

Bà Liên nói: “Nhà không có rẫy băi ǵ hết trơn, đi một đợt thế này được chừng triệu bạc. C̣n mấy nhỏ cha mẹ chúng nó khổ nên cũng dẫn theo đó, ở nhà ai coi. Mà học cũng đâu thêm được đồng nào đâu”.

Con gái bà là chị Nguyễn Thị Thanh Tuyền, mẹ của 2 đứa con 10 tuổi và 7 tuổi, xót xa: “Mấy tháng trước em làm ở Đồng Nai nay hết việc rồi lên tận đây. Mỗi ngày giỏi làm cũng chỉ được 70 ngh́n. Nhà khổ quá phải chịu thế này, mấy nhỏ thất học hết tội lắm nhưng ngoại th́ cũng đi lang thang, nội ở tận Đồng Tháp, không ai trông coi phải mang chúng theo, cũng chẳng biết phải làm sao bây giờ, mai mốt chúng lại làm thuê như cha mẹ thế này!”.

Cuộc sống nay đây mai đó khiến cho những đứa trẻ này cũng thất học theo.

Sống sâu trong rừng, bữa ăn của họ cũng rất đạm bạc. Rau là rau rừng mọc dọc theo các triền suối, hốc núi hay trên những trang trại xa được các cháu đi xin hoặc nhặt về; cá khô mua từ các chợ thị trấn trong hành tŕnh di chuyển từ nơi này đến nơi khác và nhiều nhất vẫn là muối. Trên rừng, nước uống từ người già đến trẻ con đều là nước suối.

Du mục làm thuê, họ là ai?

Tại Phú Yên trong ngày mùa có ít nhất 10 nhóm làm thuê như vậy. Họ sống rải rác trong rừng thuộc 3 huyện Sông Hinh, Sơn Hoà và Đồng Xuân.

Việc h́nh thành những tốp người làm thuê như thế này xuất phát từ việc nhiều địa phương, nhiều hộ đă bán ruộng hoặc cho thuê. Nhà nông không có mảnh ruộng, công đất trong tay, lại không có nghề nghiệp, nhiều người phải chọn cách làm thuê kiếm sống.

Nếu như ở các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long và Đông Nam Bộ, những nhóm người làm thuê thế này thường làm cho những chủ trang trại điều, cao su, hay làm công ở các vựa trái cây. C̣n về các tỉnh miền Trung, Tây Nguyên th́ họ làm cho các trang trại để chặt mía và đào sắn, thu hoạch cà phê…

Các hộ thường đi theo từng nhóm từ 40 đến 100 hộ. Thông thường mỗi nơi họ ở lại tầm 2-3 tháng, có khi lâu hơn, miễn là nơi đó cần người lao động tay chân.

Đầu công là người đi t́m việc và nhận khoán với chủ, sau đó gom những người không có đất đai, nhà nghèo, cần việc làm ở các nơi thành từng nhóm và đưa họ đến nơi làm.

Ông Nguyễn Văn Tư, đầu công có thâm niên hơn 10 năm nay làm ở khắp các tỉnh Phú Yên, B́nh Định, Khánh Hoà, B́nh Thuận nói: “Năm nào cũng vậy, cứ tới mùa là tôi lại dẫn công đi. Công miền Tây nhiều lắm. Chặt mía thế này, hết mùa mía lại về làm trái cây”.

Theo ông Tư, cứ đến mùa mía là ông lại đi gom công. Thường là nửa tháng 9 cho đến Tết th́ làm mía ở Đồng Nai, sau Tết ra ngoài miền Trung. Hết mía th́ nghỉ, ở nhà chừng 1 tháng rồi dẫn công đi làm tiếp. Hết mùa đến tháng 4, bà con ai kẹt tiền th́ ḿnh cho mượn 2-3 triệu đồng ǵ đó, tới mùa bà con lại đi với ḿnh. Ở trong kia ra đây ḿnh phải cất cḥi trại thế này ở, dăi nắng dầm mưa nằm ở ngoài trời. Mấy đứa nhỏ hoàn cảnh cha mẹ nghèo chúng phải chịu cảnh thất học thôi.

Rơ ràng sự h́nh thành những nhóm người làm thuê và sống theo kiểu du mục đă giúp giải quyết t́nh trạng khan hiếm lao động trong ngày mùa ở các địa phương. Tuy nhiên nh́n những đứa trẻ thất học, lang thang trên những cánh rừng cùng sống kiếp làm thuê; nh́n những phận đời cùng cực, nheo nhóc, lang thang trên khắp núi rừng, mấy ai không khỏi xót xa? Có bao nhiêu cảnh đời như thế? Trên hành tŕnh làm thuê của ḿnh, khi sức cùng lực kiệt, không thể chống chọi được với rừng thiêng, nước độc, họ sẽ ra sao?

(Dân trí, 26/5/2010)

2/Trẻ em nghèo mưu sinh

Ở ĐBSCL, rất nhiều trẻ em đang phải lao động nặng nhọc để nuôi bản thân và gia đ́nh. Các nỗ lực giúp đỡ lao động trẻ em chưa có kết quả như kỳ vọng.

Em Hoàng Em nhập viện v́ một tai nạn ở ḷ gạch.

Đổ máu, oằn lưng

Ngô Thái Hoàng Em, 16 tuổi, học sinh lớp 9 ở xă Nhơn Phú (Măng Thít, Vĩnh Long), đă bị cụt hai tay gần sát nách. Hoàng Em là học sinh giỏi, nhà quá nghèo, nghỉ hè xin vào làm ở ḷ gạch của anh Nguyễn Văn Linh cùng xă để kiếm tiền giúp mẹ. Khi đang nhào đất bằng máy th́ tay của Hoàng Em bị cuốn vào máy, bị cụt hai tay từ đó, nhà nghèo càng thêm kiệt quệ.

Ông Thi Công Dựng, Chủ tịch UBND xă Nhơn Phú, cho biết: “Hoàng Em chỉ là một trong nhiều nạn nhân của máy ép gạch thủ công. Ḷ gạch máy móc thô sơ, sử dụng lao động trẻ em, thiếu bảo hộ lao động và tai nạn ở các ḷ gạch là một thực trạng nhức nhối địa phương nhiều năm qua”. Xă Nhơn Phú có hơn 500 cơ sở làm gạch sử dụng hàng ngàn lao động chủ yếu là phụ nữ và trẻ em.  

Trần Văn Lư 15 tuổi và hai em 13, 12 tuổi đang cùng mẹ bốc gạch cho ḷ gạch ngói của ông Nguyễn Văn Chiến tại thị trấn An Châu (Châu Thành, An Giang). Lư kể, em bỏ học để làm ở ḷ gạch ngói đă 3 năm. Trước đây, chỉ cha mẹ Lư làm việc ở ḷ gạch ngói, c̣n anh em Lư được đi học.

“Cha đổ bệnh nan y mấy năm trước, mẹ bốc gạch không đủ sống, tụi em bỏ học theo mẹ” – Lư cho biết. Ba anh em Lư gầy teo, chân tay nhằng nhịt sẹo. Mỗi ngày, mẹ con Lư mỗi người được 20.000 đồng, lo thuốc thang cho cha xong, c̣n lại vừa đủ sống qua bữa. Mơ ước của anh em Lư là “không bị bệnh” và mơ ước này đang trở nên khó thực hiện v́ “làm ở đây cực lắm, nhiều lúc cơng gạch nặng muốn ngă xuống”.

Ḷ gạch ngói của ông Nguyễn Văn Chiến đang sử dụng 30 lao động, một nửa trong đó là trẻ em, lớn nhất 16 tuổi, nhỏ nhất 11 tuổi. “Làm nghề này không có nam giới trưởng thành, chỉ có phụ nữ và trẻ em v́ thu nhập thấp”, ông Chiến cho biết. Ḷ gạch nằm trên băi đất trống, khói bụi mù mịt. Hàng chục lao động tay chân trần giữa bùn đất, người mang áo kẻ cởi trần h́ hục dưới nắng đổ lửa.

Biết sai nhưng không can thiệp được

Tỉnh An Giang có trên 600 cơ sở sản xuất gạch ngói và làm đá thường xuyên sử dụng nhiều lao động trẻ em. Chỉ riêng huyện Châu Thành đă có 478 trẻ bỏ học để lao động sớm. C̣n theo số liệu của Ủy ban Dân số- Gia đ́nh và Trẻ em An Giang, toàn tỉnh hiện có hơn 12.000 trẻ lao động trước tuổi. Rất nhiều trẻ phải làm những việc nặng nhọc như khuân gạch, đẽo đá…

Ông Phan Văn Tuấn, Phó Giám đốc Sở LĐ-TB&XH tỉnh An Giang, cho biết, An Giang có số lượng trẻ em lao động sớm cao nhất ĐBSCL. Việc sử dụng lao động của các chủ cơ sở gạch ngói là sai luật nhưng rất khó can thiệp. “Tỉnh có nhiều trẻ em hộ nghèo tạo nên một lực lượng lao động trẻ em hùng hậu. Vậy nên các cơ sở sản xuất kinh doanh thường chọn các em v́ giá thuê rẻ lại không cần phải quan tâm tới các chế độ lao động”, ông Tuấn phân tích.

Khâu quản lư việc sử dụng lao động trẻ em gần như bị bỏ ngỏ. Trong khi đó, các lớp nghề và đào tạo dài hạn không thu hút được các em. Từ năm 2009 đến nay, Sở LĐ-TB&XH tỉnh An Giang mở 8 lớp dạy nghề, chỉ giải quyết việc làm được cho 205 em.

Ông Tuấn nói: “Hoàn cảnh nghèo là nguyên nhân khiến lao động trẻ em chấp nhận những công việc nặng nhọc nguy hiểm để mưu sinh. Vấn đề lao động trẻ em vẫn nhức nhối, chưa giải quyết được”.

Tại Vĩnh Long, báo cáo của Sở LĐ-BT&XH tỉnh, hiện có trên 1.200 trẻ em phải lao động nặng nhọc tại các ḷ gạch, phụ hồ. Đó là chưa kể số trẻ em lao động theo mùa vụ ở vùng nông thôn như làm cỏ lúa, thu hoạch. Tỉnh Vĩnh Long đang thực hiện đề án hạn chế số trẻ em lao động nặng nhọc trong điều kiện độc hại, nguy hiểm. Tuy nhiên, năm 2009, các lớp dạy nghề do Sở tổ chức chỉ có 60 em theo học.

Một lănh đạo Sở LĐ-BT&XH tỉnh Vĩnh Long thừa nhận: “Các lớp dạy nghề chưa thu hút được trẻ em”.  

(Tiền Phong, 26/5/2010)

3/Người lớn ơi, xin một lần lắng nghe trẻ em nói…

Tác giả: Khương Duy

01/06/2010

Người lớn luôn muốn trẻ em có tâm hồn rộng mở, luôn muốn ngắm nhìn nét hồn nhiên trên gương mặt ngây thơ. Nhưng người lớn đang đánh cắp tuổi thơ của trẻ em theo cách chúng ta tưởng rằng tốt đẹp.

Suốt bao nhiêu năm nay, việc chăm lo cho trẻ em luôn được coi là ưu tiên hàng đầu bởi ai cũng thuộc lòng khẩu hiệu “Trẻ em là tương lai của đất nước”. Ở bất cứ nơi đâu chúng ta đều nghe thấy lời khẳng định: xã hội phải dành những gì tốt nhất cho trẻ em. Nhưng thực sự, sau những ngôn từ hoa mĩ ấy, chúng ta đã dành cho trẻ em những gì?

Nhân ngày Quốc tế thiếu nhi năm nay, cùng những bài diễn văn ca ngợi thành tích chăm sóc, bảo vệ trẻ em đang vang khắp các hội trường, xin được góp vài lời để phần nào giải đáp câu hỏi này.

Trẻ em Hà Giang, Ảnh: Đoàn Bảo Châu

Đầu tiên, xin thưa rằng người lớn chúng ta ảo tưởng nhiều lắm về sự sung sướng của trẻ em. Khi những đứa trẻ đòi hỏi điều này hay điều kia, người lớn chúng ta thường mắng chúng vòi vĩnh và đem sự nghèo khổ của ông bà, bố mẹ xưa kia ra so sánh. Xét về nhiều mặt, trẻ em hôm nay sung sướng hơn thế hệ đi trước rất nhiều với hàng trăm hàng ngàn loại trò chơi, đồ ăn thức uống mà chúng ta ngày trước có mơ cũng không bao giờ dám nghĩ tới.

Nhưng trẻ em có sung sướng không khi bị đe dọa từng miếng ăn, giấc ngủ vì từ rau, đậu, thịt, cá đến món đồ chơi ưa thích, thứ gì cũng có nguy cơ nhiễm độc? Trẻ em hạnh phúc không khi ra đường, muốn bỏ khẩu trang ra để thở cũng không được vì khói bụi, muốn tung tăng bay nhảy trên phố cũng phải lấm lét canh chừng những “anh hùng xa lộ” sẵn sàng cán người rồi bỏ chạy?

Khi còn nhỏ, ai trong số những người lớn chúng ta phải sống trong những nỗi sợ hãi giống như trẻ em hôm nay?

Người lớn luôn tự khen mình đã dành tất cả những gì tốt nhất cho trẻ em. Nhưng có một thứ trẻ em còn rất thiếu: người lớn không cho các em quyền được tin. Chúng ta muốn trẻ em tin những điều tốt đẹp, nhưng chúng ta chỉ cho chúng thấy những điều nham nhở, xấu xí.

Làm sao trẻ em có thể tin rằng xã hội đang chung tay bảo vệ môi trường khi có những quan chức vào tù vì rút tiền ngân sách dành cho môi trường để tư lợi? Làm sao trẻ em có thể tin vào lời khuyên “cây ngay không sợ chết đứng” khi những người dám nói thẳng, nói thật như thầy Đỗ Việt Khoa trở thành “cây ngay” cô độc giữa rừng cây xiêu vẹo, cực chẳng đã đành phải bỏ nghề?

Chúng ta kỳ vọng trẻ em sẽ biến đất nước thành rồng, thành hổ nhưng đã vô tình đeo đá vào đôi cánh mỏng manh của các em... Ảnh Đoàn Bảo Châu

Làm sao trẻ em có có thể tin mình được xã hội nâng niu khi chứng kiến những đứa trẻ cùng trang lứa như bé Hào Anh bị người lớn đánh đập dã man trước sự thờ ơ của chính quyền sở tại? Những đứa trẻ lớn lên thiếu hành trang niềm tin vào cuộc sống, vào lẽ phải hoàn toàn do lỗi của người lớn chúng ta.

Người lớn luôn muốn trẻ em có tâm hồn rộng mở, luôn muốn ngắm nhìn nét hồn nhiên trên gương mặt ngây thơ. Nhưng người lớn đang đánh cắp tuổi thơ của trẻ em theo cách chúng ta tưởng rằng tốt đẹp. Trẻ em còn lúc nào để bay bổng và ước mơ khi lịch học chính, học phụ dày đặc đã chiếm hết thời gian từ lúc các em bước vào lớp một?

Trẻ em sao có thể mở rộng tâm hồn với thế giới bên ngoài khi bị người lớn khóa kín trong những căn nhà kín cổng cao tường hoặc phải sống chen chúc trong những ngõ sâu chật hẹp, “chỉ chính ngọ mới thấy mặt trời”.

Vài chục năm nữa, liệu trẻ em có còn được chiêm ngưỡng cảnh làng quê yên bình với cánh đồng xanh mướt, đàn cò bay thẳng cánh, đàn trâu nhẩn nha gặm cỏ – những cảnh trí đã dung dưỡng tâm hồn bao thế hệ người Việt Nam – khi những dự án sân golf, biệt thự, bãi đào vàng đang được người lớn bật đèn xanh không ngơi tay?

Người lớn chẳng những không cho trẻ em cuộc sống an toàn, không cho chúng niềm tin, không cho trẻ em một tuổi thơ theo đúng nghĩa mà còn “ăn vèn” cả vào tương lai của trẻ em. Khi những đứa trẻ lớn lên, chúng ta sẽ trả lời các em ra sao về hàng triệu, hàng tỷ tấn khoáng sản đã bị thế hệ trước khai thác, sử dụng hoang phí và bán với giá rẻ mạt cho nước ngoài để thỏa mãn những nhu cầu không đáy?

Cuốn sách địa lý của thế hệ tương lai sẽ viết về nguồn tài nguyên của đất nước ra sao khi những mỏ vàng, bạc, dầu thô, than đá chẳng còn gì ngoài những hố sâu thăm thẳm và môi trường sinh thái bị tàn phá nặng nề?

Hãy tự hỏi chúng ta chia cho trẻ thơ được bao nhiêu từ món tiền thu được từ việc bán tống bán tháo tài nguyên, khoáng sản hôm nay. Phần chúng ta dành cho các em có phải là những ngôi trường dột nát ở vùng cao? Hay đó là những sợi cáp mắc qua sông như ở Đắk Nông để các em trượt từ bờ bên này qua bờ bên kia tới trường ngay trên đầu sóng dữ?

Và chao ôi, những gì chúng ta dành cho chúng liệu có xứng đáng với những món nợ hàng trăm tỷ đô-la chúng ta đang vay nợ nước ngoài để đầu tư cho những dự án trên trời dưới biển. Chúng ta hỉ hả khi năm sau vay được nhiều hơn năm trước, chúng ta giận lẫy vài hôm khi có vị quan chức nọ xà xẻo vốn ODA nhưng rồi cũng tặc lưỡi bỏ qua. Chúng ta an ủi nhau rằng trẻ em ngày sau sẽ tài giỏi hơn thế hệ hôm nay và sẽ trả hết những gì chúng ta đang vay mượn để vung tay quá trán và thả sức cho rơi rớt dọc đường.

Vâng, tôi tin lắm vào tài năng, trí tuệ của trẻ em Việt Nam. Chúng ta có những thần đồng toán học, âm nhạc, thể thao ngang tầm quốc tế; chúng ta có những đôi bàn tay tài hoa ngay ở tuổi thiếu thời. Nhưng có tủi cho trẻ em không khi cha ông chúng trông vào những bàn tay khối óc ấy để trả những món nợ xuyên thế kỷ?

Chúng ta kỳ vọng trẻ em sẽ biến đất nước thành rồng, thành hổ nhưng đã vô tình đeo đá vào đôi cánh mỏng manh của các em bằng một thứ tội tổ tông truyền.

Vậy đấy, hành trang cho trẻ em vào tương lai tưởng như rất đầy mà thực ra lại rất vơi. Chúng ta chẳng cho trẻ em được bao nhiêu so với những gì chúng ta lấy đi của trẻ em. Những người lớn ích kỷ chỉ biết nhắm mắt và tưởng tượng ra những điều vĩ đại đã làm cho con trẻ, nhưng nếu mở mắt ra chúng ta sẽ bàng hoàng khi trẻ em đang trở thành nạn nhân của thói tham lam, mù quáng và ích kỷ của chúng ta.

Xin được mượn câu hát của Trịnh Công Sơn để gọi tên nỗi niềm tôi dành cho những đứa trẻ trong ngày trọng đại này:

Trẻ thơ ơi, trẻ thơ ơi

Tin buồn từ ngày mẹ cho mang nặng kiếp người…

(Tuần Việt Nam 1/6/2010)