Tặng những người bạn văn nghệ của tôi - những người cũng yêu mến và nhiều lần trăn trở, muốn làm một cái phim “chân dung Sài G̣n”, như tôi…
 

Cho đến ngày rời Sài G̣n, rời Việt Nam ra đi bắt đầu lại ở xứ người, tôi đă sống ở Sài G̣n gần 40 năm - 34 năm liên tục kể từ 1975 đến 2009 và một vài năm không liên tục trước 1975. Một quăng thời gian đủ dài cho một đời người để thành phố này, với tôi, đă trở thành gắn bó măi măi. Khi nói chuyện với mọi người bao giờ tôi cũng nhận ḿnh là người Sài G̣n, cho dù tôi không sinh ra và có thể, cũng sẽ không sống những ngày cuối đời tại đây.
Bao nhiêu năm sống ở Sài G̣n, hàng chục lần tiễn bạn bè, người thân rời bỏ thành phố và cũng hàng chục lần đón những người đi xa trở về, để cuối cùng chính ḿnh cũng ra đi, chưa biết đến khi nào mới quay về, để cuối cùng chính ḿnh cũng trở thành một người ôm nỗi thương nhớ Sài G̣n da diết trong nỗi nhớ thương chung một dải đất Việt Nam đă trở thành xa ngái.
Với tôi, Sài G̣n bao giờ cũng là… Sài G̣n, cái tên thành phố Hồ Chí Minh, khi c̣n ở Việt Nam, chỉ là cái tên tôi buộc phải sử dụng trên những giấy tờ, đơn từ… Với tôi, Sài G̣n luôn luôn là một thành phố đặc biệt, mà quả thật, từ vị trí địa lư, lịch sử cho đến văn hóa Sài G̣n, tính cách con người Sài G̣n… đă làm nên cái đặc biệt của thành phố này so với những thành phố khác của Việt Nam.

1. Sài G̣n bề nổi.
Một thành phố đầy những mặt đối lập, mâu thuẫn, bộn bề, ngổn ngang.
Đối với những ai chỉ t́nh cờ ghé qua Sài G̣n rồi lưu lại trong một thời gian ngắn, những người đi xa nhiều năm mới trở về thăm lại thành phố, hay những du khách nước ngoài dạo bước qua Sài G̣n trong một chuyến du lịch… thường chỉ cảm nhận được Sài G̣n trong cái bề nổi của nó. Đó là một thành phố ồn ào, đông đúc, xô bồ, bụi bặm, với những con đường luôn luôn đông nghẹt xe cộ, người đi lại ngược xuôi hối hả. Nạn kẹt xe, rồi tai nạn giao thông ở thành phố này và trên cả đất nước này nói chung, đă thật sự trở thành một nỗi ưu tư cho tất cả mọi người, khi con số nạn nhân tử vong v́ tai nạn giao thông hàng năm lên đến hơn 13.000 người trên tổng dân số khoảng 86.000.000 người! Những con đường dầy đặc mật độ xe cộ, những vĩa hè đầy đặc người buôn bán, đi lại, ăn uống, xả rác… từ sáng sớm đến đêm khuya… Hầu hết mọi con đường trong thành phố đều trở thành những khu phố kinh doanh, hầu hết mọi ngôi nhà ngoài mặt tiền cho đến trong những con hẻm sâu đều mở cửa buôn bán, làm dịch vụ… Rất hiếm hoi để t́m thấy một con đường yên tĩnh hay những ngôi biệt thự villa có sân vườn một thời là niềm tự hào của “Sài G̣n-ḥn ngọc Viễn Đông”. Những ngôi biệt thự ấy phần lớn đă trổ cửa, cơi nới, thành các loại nhà phố, cửa hàng, quán xá, showroom…
Người đi xa lâu năm trở về bâng khuâng nhớ lại những con đường với hai ṿm lá me xanh như ngọc hoặc thơm ngát hương ngọc lan thuở nào của Sài G̣n. Đường xá mở rộng nhiều, đường mới làm cũng không ít, nhưng hầu như chẳng ai quan tâm đến việc trồng thêm nhiều cây xanh trên đường, ngược lại cây cũ bị tỉa trụi nhánh, đốn bỏ nhiều, thành phố đă nắng nóng càng thêm nóng. Không chỉ những con đường xanh bóng me, sự lăng mạn dường như cũng ngày càng trở nên hiếm hoi trong cuộc sống của người Sài G̣n hôm nay. C̣n mấy ai bây giờ v́ yêu h́nh ảnh của một người con gái “ em tan trường về ôm nghiêng tập vở, tóc dài tà áo vờn bay” để rồi “em tan trường về anh theo Ngọ về trưa trưa chiều chiều…” măi mà chẳng dám nói một câu?
Sài G̣n, đó là một thành phố bộn bề, ngổn ngang, đă và đang thay đổi từng ngày. Những buiding, cửa hàng, căn hộ mới không ngừng mọc lên với đủ loại kiến trúc xấu có đẹp có. Những con đường hết đào lên lại lấp xuống, hết mở rộng lại phân luồng, hết “thử nghiệm” lát gạch con sâu một thời lại đến thử nghiệm trồng cau, làm dải phân cách mới rồi lại phá bỏ, trụ đèn giao thông mới lắp chưa kịp hư đă lại thay mới… Toàn những “thử nghiệm” lăng phí tiền tỉ của dân mà cũng chẳng thấy ai đứng ra chịu trách nhiệm ǵ và thành phố th́ cũng chẳng đẹp đẽ ǵ hơn.
Sài G̣n, đó là một thành phố đầy những mặt đối lập, mâu thuẫn-như hầu hết các thành phố lớn trong những quốc gia đang trên đà phát triển, đổi thay. Đối lập giữa cũ và mới - vẫn c̣n lại đây những ngôi nhà có tuổi thọ hàng trăm năm, những khu phố cổ Chợ Lớn, những dinh thự, nhà thờ được xây từ thời Pháp bên cạnh những building kiến trúc mới hiện đại; trên đường phố người ta vẫn nh́n thấy những chiếc xe Vespa cổ, xe Velosolex, xe honda 67, xe hơi mui trần kiểu cổ bên cạnh những chiếc @, Dylan, Mescedes đời mới nhất; những nhà hàng sang trọng với những người bồi ăn mặc lịch sự cài nơ trên cổ áo bên cạnh những tiệm chạp phô, tiệm ăn nhỏ của người Hoa với ông chủ cởi trần, mặc chiếc quần lửng và cung cách phục vụ như từ bao nhiêu năm trước; những chiếc áo dài thiếu nữ thướt tha với mái tóc dài e ấp bên cạnh những chiếc áo hai dây, hở rốn đi cùng mái tóc nhuộm đủ màu… Đối lập giữa động và tĩnh - bên cạnh thế giới của những vũ trường, café nhạc trẻ, quán nhậu ồn ào là không gian yên tĩnh của những ngôi chùa, thư viện, một khoảng không gian buổi sáng trong công viên nơi các ông cụ về hưu b́nh thản ngồi đọc báo nghe chim hót… Đối lập trong sự giàu-nghèo, sang trọng-b́nh dân tồn tại ở khắp nơi. Kề bên những khách sạn, nhà hàng, vũ trường sang trọng ở đó người ta có thể đốt hàng đống tiền cho một bữa ăn nhậu hay một cuộc vui với rượu ngoại, thuốc lắc tính giá hàng trăm dolla là h́nh ảnh những người lao động nghèo với gánh ve chai lặc lè giữa trưa nắng gắt, gánh khoai lang đậu phọng rẻ tiền hay những em bé với một xấp vé số trên tay lang thang cả ngày kiếm được chừng mươi ngàn chưa bằng một lon bia lạnh người khác đang uống, hay h́nh ảnh những người phải leo lên những cây me cao chót vót bên đường hái me bán để kiếm ít ngàn tiền gạo, những người ngày đêm cắm mặt trên những băi rác khổng lổ, kiếm sống từ rác… Kề bên những beauty salon sang trọng, dịch vụ massage, chăm sóc da, tắm Spa… ở đó khách hàng bỏ tiền triệu và được chăm sóc nâng niu với đủ mọi tiêu chuẩn cầu kỳ, là dịch vụ đấm bóp dạo lề đường nơi khách hàng chỉ phải bỏ ra năm, mười ngàn, ngồi hoặc nằm ngay trên lề đường! Và không ít con đường ở Sài G̣n, bên ngoài là dăy nhà phố sang trọng lịch sự, vào bên trong là những con hẻm lao động ngoằn ngoèo với mức sống khác hẳn như thuộc về hai thế giới khác.
Sài G̣n - một thành phố cái ǵ cũng có. Từ cái đắt nhất đến cái rẻ nhất, sang trọng nhất đến b́nh dân nhất, đáp ứng mọi nhu cầu đa dạng khác nhau trong xă hội. Từ ăn uống vui chơi giải trí đến học hành. Ở Sài G̣n học cái ǵ cũng có người dạy và dạy cái ǵ cũng có người học, với đủ loại bằng cấp, khoá học, giá cả và chất lượng khác nhau. Nhưng có những cái nhiều khi kiếm măi không ra mà không ai có thể h́nh dung nổi một điều phi lư như vậy lại tồn tại - chẳng hạn như đi t́m một cái toilet công cộng ở Sài G̣n! Xin thưa với bạn, không dễ dàng ǵ đâu. Lại thắc mắc: chính quyền nhiều việc quá nên quên đă đành, c̣n người Sài G̣n vốn rất nhạy trong kinh doanh sao không ai nghĩ đến việc kinh doanh toilet công cộng ở Sài G̣n nhỉ.
Sài G̣n - một thành phố năng động, đầy sức sống, ở đó mọi cái mới đều được tiếp nhận học hỏi rất nhanh. Những lĩnh vực nghề nghiệp mới: quảng cáo, thiết kế đồ hoạ, tổ chức event, thiết kế thời trang, hoạt động đa truyền thông… Những mặt hàng tiêu dùng, tiện nghi mới: từ các đời điện thoại di động cho đến tṛ giải trí hip-hop của giới trẻ… Người Sài G̣n dễ chấp nhận cái mới và cũng dễ chấp nhận sự đa dạng, khác nhau trong quan điểm, cách sống cách nghĩ của người khác. Một quan chức, một người trí thức, và một anh đạp xích lô có thể ngồi bằng vai phải lứa với nhau trong cuộc nhậu, tranh luận với nhau và nếu ư kiến có khác nhau th́ “cũng có sao đâu”. Tinh thần phóng khoáng dân chủ đó là một nét đáng quư của người Sài G̣n. Cảm nhận chung về Sài G̣n c̣n là một thành phố có đầy đủ những chuẩn mực của một thành phố hiện đại: điện thoại di động và internet được sử dụng ở khắp mọi nơi, dẫu rằng có những mặt tiêu cực của nó. Dưới cái nh́n của số đông bây giờ, giá trị của một con người nhiều khi không nằm ở nhân cách, tri thức thực sự của người đó mà mà lại được xét trên giá trị cái điện thoại di động họ đang dùng, chiếc xe họ đang đi, hay ngôi nhà họ đang ở! Lớp học tiếng Anh mở ra ở khắp nơi, gần 50% người Sài G̣n có thể giao tiếp bằng tiếng Anh, nhất là ở những khu phố thường xuyên có người nước ngoài như khu phố Tây balô trên đường Phạm Ngũ Lăo, Bùi Viện. Và trên hết là sự luân chuyển rất nhanh của đồng tiền - cũng là một tiêu chuẩn của một thành phố hiện đại.
Nhưng tất cả những cảm nhận đó cũng chỉ là Sài G̣n bề nổi mà thôi. Sài G̣n mang trong ḷng nó một chân dung khác hẳn, những vẻ đẹp khác hẳn mà chỉ khi ở lâu tại thành phố này người ta mới cảm nhận được.

2. Sài g̣n bề sâu. Sức sống thật sự của Sài G̣n. Tính cách, đời sống nội tâm của con người Sài G̣n.
Sài G̣n không chỉ là những buiding mới xây, những nhà hàng, vũ trường, khu ăn chơi hào nhoáng… Sài G̣n cũng không chỉ là một bề mặt đang bộn bề ngổn ngang. Sài G̣n c̣n là đời sống vỉa hè muôn mặt, là những con hẻm nhỏ ngoằn ngoèo, những khu xóm lao động bên kênh rạch hay nằm sâu trong khu vực Chợ Lớn, quận 6, quận 8, quận 11… nơi những người dân lao động cần cù chạy ăn từng bữa, cần cù làm ra đủ loại sản phẩm, vật dụng nho nhỏ khác nhau cho thành phố.
Nếu nước Mỹ vẫn được gọi là một “melting-pot của thế giới” th́ Sài G̣n, có thể gọi là một “melting-pot của Việt Nam” và sức sống thực sự của Sài G̣n nằm trong cái đặc điểm này, được thể hiện ngay từ “diện mạo” kiến trúc bên ngoài. Sài G̣n là nơi hội tụ của rất nhiều phong cách kiến trúc khác nhau - có thể t́m thấy ở Sài G̣n, những toà nhà dinh thự mang bản sắc kiến trúc Đông Dương do người Pháp xây dựng từ cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 như Nhà thờ Đức Bà, UBND thành phố, Bảo tàng Cách mạng, trường Marie-Curie, Nguyễn thị Minh Khai, Lê Quư Đôn, Lê Hồng Phong…, những khu chùa cổ rất đặc trưng của người Hoa, người Ấn, những công tŕnh kiến trúc do các kiến trúc sư người Việt thiết kế những năm 60-70 vừa hiện đại vừa rất Á Đông và đặc biệt phù hợp với khí hậu của một xứ nhiệt đới như Dinh Độc Lập, Thư viện Tổng Hợp, Trường Đại Học Y Khoa, trung tâm IDECAF… cho đến những công tŕnh, nhà ở có kiến trúc hiện đại mới xây sau này… Đi sâu vào đời sống muôn mặt của Sài G̣n, càng thấy rơ tính chất “melting pot” đó - thành phố dung nạp tất cả, thâu nhận tất cả mọi nguồn nhân lực đến từ mọi nơi trên đất nước, tạo cơ hội bằng nhau cho tất cả mọi người. Có thể kể ra rất nhiều con người gốc gác từ nơi khác, đă đến kiếm sống, lập nghiệp và thành danh trong nhiều lĩnh vực khác nhau tại Sài G̣n, đặc biệt là trong lĩnh vực văn học nghệ thuật. Kể từ sau năm 1975 cho đến nay, ḍng thác người từ ngoài Bắc nói chung và từ Hà Nội tiếp tục đổ vào Sài G̣n - dân nghèo ở nông thôn, tỉnh lẻ th́ vào Sài G̣n lao động kiếm sống, tạo thành từng nhóm đồng hương cùng làm một nghề như bán ḿ gơ, đậu hũ gánh, bắp xào…, người Hà Nội th́ vào Sài G̣n mở công ty tư nhân, giới văn nghệ th́ t́m công danh trên con đường ca hát, làm người mẫu, đóng phim…
Sức sống của Sài G̣n được tạo nên c̣n bởi v́ không một nơi nào khác ở VN có một khu vực kinh tế tư nhân mạnh mẽ như ở đây và một cơ chế xă hội hóa được thực thi nhanh chóng nhất, hiệu quả nhất như ở đây.
Sài G̣n là đất hội tụ. Người Sài G̣n từ lâu đă quen với việc chung sống hoà b́nh giữa những người tạm gọi là khác xứ, khác quê. Do vậy người Sài G̣n có tính cách cởi mở, không bảo thủ, dễ hoà đồng, b́nh dân, hào phóng, rộng răi. Người Sài G̣n gần như luôn luôn đi đầu trong mọi phong trào có tính cách xă hội từ thiện - từ một trường hợp thương tâm được đưa lên báo, một hoàn cảnh cần được giúp đỡ, một sinh viên cần được tiếp sức đến trường, cho đến lũ lụt ở miền Trung, thiên tai ở đâu đó, hay phong trào kư tên v́ công lư, v́ các nạn nhân chất độc màu da cam… Bên dưới cái vẻ bề ngoài như vô t́nh không ai để ư đến ai của người Sài G̣n - rất dễ làm chạnh ḷng những người nhập cư mới đến Sài G̣n, người Sài G̣n bao giờ cũng mau mắn, sẵn ḷng chia xẻ nỗi đau của người khác. Nhưng người Sài G̣n cũng hời hợt mau quên. Cả nỗi đau lẫn sự bất công, mới hôm qua c̣n làm người ta đau đớn bừng bừng phẫn nộ th́ ngày hôm sau, cuộc sống bộn bề đă cuốn người ta đi. Cái sự mau quên đó c̣n thể hiện ngay trong thái độ với chính những giá trị tài sản vật chất lẫn tinh thần của Sài G̣n mà các thế hệ đi trước đă tạo dựng nên và để lại - như người ta sẵn sàng đập bỏ không thương tiếc những khu nhà, biệt thự xưa để xây lên những công tŕnh mới chẳng hạn. Cộng thêm cái thói nghĩ ngắn mà không nh́n xa trong kiến trúc quy hoạch và nhiều mặt khác của giới lănh đạo đă tạo nên hệ quả một thành phố bộn bề, ngổn ngang, chắp vá như hiện tại.
Trong đời sống văn hóa nghệ thuật của Sài G̣n, có một bề nổi với những tụ điểm ca nhạc tràn ngập loại nhạc trẻ, nhạc “thời trang”, những quán bar pḥng trà, sân khấu tấu hài lẫn chính kịch vẫn sáng đèn đêm đêm, những show diễn thời trang, các cửa hàng sách vẫn đầy ắp sách mới in các loại, là những tác phẩm văn học “chính thống” hay “lề phải” được công nhận bởi nhà nước… Và có một đời sống văn hoá nghệ thuật khác, lặng lẽ, âm thầm sinh sôi và tồn tại, nhưng phong phú, hiện đại và rất dữ dội. Đó là những tác phẩm văn học nghệ thuật “ngoài luồng” hay “lề trái”, với những nhà thơ, nhà văn, hoạ sĩ… mà tác phẩm của họ không (hoặc chưa) thể công bố rộng răi, chỉ trong giới biết với nhau hoặc chỉ xuất hiện trên mạng internet, ở bên ngoài nước. Đó là những Cung Tích Biền, Nguyễn Viện, Trần Tiến Dũng, Thận Nhiên, Nguyễn Quốc Chánh, Lư Đợi, Bùi Chát v.v…
Cũng chỉ có Sài G̣n mới có những nhà xuất bản “ngoài luồng” theo kiểu người sáng tác tự in, tự xuất bản như nhà xuất bản Giấy Vụn của nhóm Lư Đợi-Bùi Chát, nhà xuất bản Cửa của nhóm Trịnh Cung, nhà xuất bản Gió của nhạc sĩ Tuấn Khanh… Ở đây, một lần nữa, người ta lại bắt gặp cái tính chất giao thoa, “melting pot” trong đời sống vật chất lẫn văn hoá tinh thần của Sài G̣n. Văn chương hội hoạ của Sài G̣n (và của miền Nam) may mắn có được sự giao thoa giữa nhiều luồng nhiều ḍng khác nhau - ḍng miền Nam trước 1975, ḍng miền Bắc trước 1975, ḍng văn chương nghệ thuật thống nhất sau 1975, ḍng văn học nghệ thuật hải ngoại sau 1975…

3. Sài G̣n trong tôi
Người nước ngoài mới đến Sài G̣n có thể thấy thành phố này sao mà xô bồ, hỗn độn. Nếu so với Hà Nội có cây, hồ, phố cổ… hay Huế có thiên nhiên tĩnh lặng, lăng tẩm phai màu thời gian… Sài G̣n dường như không có ǵ để nhớ. Và cũng thật khó cho người dân Sài G̣n mỗi lần có khách phương xa đến chơi, xin được giới thiệu những thứ và nơi “chỉ Sài G̣n mới có”. Tôi đă nhiều lần rơi vào tâm trạng như vậy. Bởi cái đẹp của Sài G̣n là nằm trong sức sống của thành phố, trong tính cách, văn hóa, lối sống… của con người Sài G̣n, là những cái mà phải sống và gắn bó với thành phố này mới cảm nhận được. Chỉ riêng từ sau 1975 đến nay, chính thành phố này đă luôn luôn là nơi đi tiên phong trong mọi đổi mới về kinh tế cho đến mọi h́nh thức “cởi trói”, xă hội hóa trong lĩnh vực văn hóa văn nghệ, chính thành phố này đă thường xuyên gánh vác vai tṛ đầu tàu về kinh tế, đóng góp nhiều nhất vào ngân sách quốc gia, đi đầu trong những phong trào từ thiện, cứu trợ, là vùng đất mở, đất hứa cho bao nhiêu thế hệ trong Nam ngoài Bắc t́m đến sinh sống, thành đạt lẫn thành danh. Nhưng thành phố này cũng chịu nhiều thiệt tḥi. Bởi Hà Nội là thủ đô nên trong các chủ trương đầu tư, xây dựng, mở rộng, nâng cấp… đều phải được ưu tiên trước, điều đó đă hẳn. Ngay trong khía cạnh “tinh thần”, thành phố dường như cũng chưa được ứng xử một cách công bằng. Một ví dụ nhỏ: có rất nhiều bài hát, bài thơ, tác phẩm văn học, hội họa, phim tài liệu… nói về Hà Nội, Huế… nhưng chả có mấy tác phẩm như vậy về Sài G̣n.
Mang một món nợ tinh thần với thành phố, đă có vài lần tôi và một vài người bạn trong giới văn nghệ muốn làm một cái phim tài liệu về Sài G̣n. Về diện mạo Sài G̣n. Văn hóa Sài G̣n. Con người Sài G̣n. Tính cách Sài G̣n… Bằng cái nh́n của người Sài G̣n, thương yêu và đau ḷng trước những thay đổi, mất mát, biến dạng… của Sài G̣n và của những con người Sài G̣n hôm nay. Nhưng rồi v́ rất nhiều lư do - trong đó có lư do cái nh́n và cách đặt vấn đề của chúng tôi về Sài G̣n đă tạo nên sự e ngại của những quan chức văn nghệ trong việc xét duyệt đề tài. Cho đến khi chúng tôi buộc phải chuyển sang phim tài liệu truyền h́nh nhiều tập, làm giảm nhẹ vấn đề, chuyển sang tính chất văn hóa lịch sử nhiều hơn th́ cái đề cương đó mới được thông qua. Nhưng chưa kịp triển khai th́ lại xảy ra vụ tôi “có vấn đề về chính trị” theo quan điểm của các vị công an PA25 (tức công an văn hóa), mọi dự án phim tài liệu, phim truyện đang hoặc sắp thực hiện liền bị ngừng lại. H́nh như sau này khi tôi đă ra đi, ở cái đài truyền h́nh nơi chúng tôi đă giao đề cương phim tài liệu về Sài G̣n, người ta vẫn tiếp tục thực hiện một phim tài liệu về Sài G̣n, nhưng với một ê-kíp khác, và tất nhiên, với một cái nh́n khác, quan điểm khác.
Bây giờ tôi đă xa Sài G̣n. Món nợ với thành phố như vậy là chưa trả được và cũng không biết đến bao giờ trả. Mỗi lần có dịp ghé qua những thành phố xinh đẹp của nước người, nhớ về cái bộn bề, ngổn ngang, chắp vá, cùng vô vàn những cái phản thẩm mỹ, phi văn hóa… đang tồn tại của Sài G̣n - hệ quả của sự yếu kém, vô trách nhiệm của giới lănh đạo, quản lư thành phố nói riêng và của cả một thể chế chính trị xă hội nói chung gây nên, chỉ c̣n biết thở dài… Sài G̣n ơi!

Song Chi
8.7.2010.