Trong bài “Giáo dục: Muốn trung thực cũng khó” (24/9/2009), tôi đă phân tích là không thể dạy học sinh phải trung thực khi toàn bộ đời sống xă hội chung quanh các em được xây dựng trên nền tảng của sự giả dối và gian lận.
Sẽ không có em học sinh nào thực sự biết quư trọng sự trung thực khi các em, từ nhỏ đến lớn, lúc nào cũng chứng kiến cảnh những người trung thực th́ bị thiệt tḥi, thậm chí, bị trù dập và khinh bỉ, trong khi những kẻ giả dối và gian lận th́ giàu có, quyền lực, danh giá, không những không bị lên án mà c̣n được tôn trọng, đi đâu cũng có kẻ hầu người hạ.
Tuy nhiên, điều đáng nói là sự giả dối và gian lận không phải chỉ tồn tại ở ngoài học đường. Chúng c̣n hiện hữu ngay trong lớp học. Đáng kể nhất: chúng tồn tại ngay trong chương tŕnh và cách thức giảng dạy.
Có thể nói hầu hết các bài học thuộc nhân văn, đặc biệt bộ môn chính trị mà tất cả các em, bất kể ban ngành ǵ, cũng bị bắt buộc phải học, là những sự dối trá và gian lận.
Dối trá và gian lận từ những việc chọn lựa sự kiện xă hội đến việc diễn dịch và đánh giá các sự kiện ấy.
Thời kháng chiến chống Pháp, nhà văn Nguyên Hồng được dạy là nông dân lúc nào cũng yêu nước và thành thực, nhưng, thực tế ông chứng kiến lại khác hẳn. Ông tâm sự với Vũ Đức Phúc: “Tao ra chợ chỉ thấy toàn hàng buôn lậu.” (Cách mạng kháng chiến và đời sống văn học, 1945-54, nxb Khoa Học Xă Hội, Hà Nội, 1995, tr. 219).
Bây giờ học sinh các cấp cũng được học như vậy. Học: chủ nghĩa xă hội rất tiến bộ. Thấy: nước xă hội chủ nghĩa nào cũng lạc hậu và nghèo đói. Học: trong xă hội xă hội chủ nghĩa, “người với người sống để yêu nhau” (thơ Tố Hữu). Thấy: ở đâu cũng người dân bị chà đạp và bóc lột thậm tệ. Học: cán bộ là đầy tớ của nhân dân. Thấy: cán bộ nào cũng nhà cao cửa rộng, giàu có và đầy quyền lực. V.v…
Trong trong bộ môn Văn Học, các em cũng học nói dối ở những h́nh thức tinh vi nhất.
Những cảnh được miêu tả trong các tác phẩm văn học, nhất là những tác phẩm được viết theo phương pháp hiện thực xă hội chủ nghĩa, phương pháp sáng tác chính thống từ sau năm 1948, đặc biệt, từ sau 1954, đầy những sự giả dối.
Tuy nhiên, đó chỉ là một khía cạnh. Khía cạnh nhỏ.
Quan trọng hơn là cách cấu tạo chương tŕnh và cách thức giảng dạy.
Ở cấp phổ thông, học sinh được học thật nhiều các tác phẩm văn học khác nhau, nhưng trừ những bài thơ ngắn, hiếm khi các em được học trọn vẹn một tác phẩm nào. Hầu hết chỉ được học các đoạn trích. Truyện Kiều cũng trích đoạn. Tắt đèn cũng trích đoạn. Chí Phèo cũng trích đoạn.
Nhưng không thể hiểu một tác phẩm văn học qua các trích đoạn ngắn ngủi như thế được. Kiến thức của các em, dù muốn hay không, cũng được bổ sung bằng các đoạn kể của các thầy cô giáo.
Thành ra, nói là các em học văn học nhưng trên thực tế, các em không tiếp cận với các tác phẩm ấy. Các em chỉ phân tích dựa trên những lời kể của các thầy cô giáo.
Ngay chính các thầy cô giáo cũng chưa chắc đă đọc những tác phẩm ấy. Có khi, nếu không muốn nói nhiều khi, các thầy cô giáo cũng kể qua lời kể tóm tắt trong các tài liệu hướng dẫn giảng dạy đâu đó.
Thử tưởng tượng cảnh này: trong cả nước, ở mọi lớp học, cả thầy lẫn tṛ đều say sưa sôi nổi phân tích, bàn luận, đánh giá về Truyện Kiều nhưng cả thầy lẫn tṛ đều không hề đọc Truyện Kiều.
Không đọc, nhưng ai cũng làm như ḿnh biết rơ về Truyện Kiều, thậm chí, từ phía các thầy cô giáo, đầy thẩm quyền về Truyện Kiều.
Đó là sự nói dối chứ c̣n ǵ nữa?
Không đọc mà làm như ḿnh đă đọc. Không biết mà làm như ḿnh đă biết. Chỉ nhai lại mà làm như tự ḿnh nghĩ ra. Đó là lối giáo dục giả dối và gian lận chứ c̣n ǵ nữa?
Được đào luyện trong một lối giáo dục giả dối và gian lận như thế làm sao đ̣i hỏi con người có được sự trung thực trí thức chứ?
Bởi vậy, để giáo dục sự trung thực, người ta không những cần cải thiện xă hội mà c̣n phải thay đổi cả chiến lược giảng dạy trong nhà trường nữa.
Nhưng ai sẽ làm điều đó?

Nguyễn Hưng Quốc