Phim bắt đầu bằng các tài liệu liên quan đến những chuyến bay di tản trẻ em mồ côi và cả trẻ em có cha mẹ, được gửi đi Hoa Kỳ làm con nuôi vào những ngày cuối tháng 4 năm 1975.
Một trong các em bé năm 75 nay đă hơn 30 tuổi, lai Mỹ, t́nh cờ t́m được tin tức bà mẹ và gia đ́nh hiện ở Đà Nẵng. Sợi dây t́nh nghĩa mong manh được nối lại.
Lẫn với các phim tài liệu, đạo diễn đă dựng lên một câu chuyện kể lại tâm sự bà mẹ ở Việt Nam và cô con gái lai tại Hoa Kỳ. Cô bé hoàn toàn không biết tiếng Việt, không c̣n nhân dáng Việt, không biết tin tức về người cha là lính Mỹ một thời ở miền Trung. Cô kết hôn với một sĩ quan Hải Quân Hoa Kỳ đă có hai con. Bà mẹ Việt Nam ở Đà Nẵng ngày nay kết hợp lại với người chồng Việt Nam cũ, có nhiều con trai và gái. Đó là anh chị em với cô gái lai đă được gửi đi làm con nuôi tại Hoa Kỳ. Tất cả đều là các nhân vật thật, đóng lại cuộc đời của họ.
Cả nhà chờ đợi ngày về thăm quê của người con gái Đà Nẵng. Từ hai đầu câu chuyện, nói tiếng Anh, có nhiều đoạn bằng Việt ngữ được phụ đề Anh ngữ, việc gặp gỡ tại Việt Nam được thực hiện. Đó là chuyến trở về quê hương lần đầu và rất có thể là lần duy nhất.
H́nh ảnh gia đ́nh Việt Nam ở Đà Nẵng là h́nh ảnh rất thông thường như đa số người Việt hiện nay đă biết. Đại gia đ́nh nhiều anh em, bần hàn nhưng không quá nghèo đói.
Hoàn cảnh gia đ́nh cô gái lai tại Hoa Kỳ cũng thuộc giới trung lưu, không giàu có ǵ. Tuy nhiên rơ ràng là hai nếp sống khác biệt. Cô gái lai trở về tuy đă có chuẩn bị học nói những lời thương yêu bằng Việt ngữ: "Con yêu mẹ. Con xin chào mẹ v.v... Những rơ ràng là cô đang ở tâm trạng ṭ ṃ và không hề được hướng dẫn tâm tư cho việc đoàn tụ. Đó có thể là diễn tiến tự nhiên, hoặc là đạo diễn muốn câu chuyện cứ xẩy ra như vậy.
Sau buổi gặp gỡ cảm động tại phi trường, tiếp đến những ngày sống bên nhau tuy ngắn ngủi nhưng rất nhiều gượng gạo. Cô gái không thích ứng được cuộc sống thiếu tiện nghi tối thiểu. Không khí nóng nực, những buổi đi chợ quê mùi thịt cá hôi tanh, trong khi bà mẹ muốn khoe con gái ở Mỹ mới về, nên cứ la cà đây đó. Người con gái Đà Nẵng chỉ muốn ra khỏi ngôi chợ xa lạ.
Trong câu chuyện kể lại, các anh chị nói về những ngày thơ ấu, vất vả nuôi cô em lai, rồi lo cho bà mẹ mà cô gái đă bỏ lại. Đă có những lời lẽ kể công và những đ̣i hỏi ràng buộc trách nhiệm mà cô gái lai ngày nay, đă hoàn toàn trở thành một phụ nữ Mỹ vô t́nh, không thể cảm nhận được.
Buổi họp mặt gia đ́nh lần cuối trước khi chia tay đă đưa câu chuyện lúc mở đầu trùng phùng cảm động sau 30 năm xa cách, nay trở thành một bi kịch.
Các anh chị em, qua thông dịch viên, đă đặt thẳng vấn đề yêu cầu cô em lai đưa mẹ qua Mỹ để lo cho bà có cuộc sống đă từ lâu mong đợi. Và trong hiện tại th́ cô em cần cho biết là mỗi tháng giúp cho gia đ́nh được bao nhiêu. Xin nói cho cả nhà được rơ.
Và người con gái Đà Nẵng không thể hứa hẹn, không thể tài trợ được, nên đă gần như khóc lóc và bỏ chạy.
Rồi chuyến trở về Hoa Kỳ được tiễn đưa gượng gạo. H́nh ảnh đưa người con gái lai về Mỹ khác xa cảnh những đứa trẻ ngày xưa lên máy bay qua Hoa Kỳ. Đạo diễn tiếp tục cho hai đầu câu chuyện nối tiếp. Người con gái Đà Nẵng trở về Mỹ, thất vọng với quá khứ và cũng không thể chia sẻ với chồng con. Trong khi đó tại Việt Nam, anh em than thở v́ cho là ngôn ngữ bất đồng. Bà mẹ Đà Nẵng vẫn tiếp tục khóc. Và câu chuyện ngưng lại ở đó. Khán giả sẽ tự t́m ra câu trả lời.
Vâng, khán giả sẽ t́m ra ngay. Câu chuyện đưa đến kết luận là đám bà con nghèo khổ ở Việt Nam chỉ nh́n thấy người ở Mỹ là một cái kho bạc. Họ chỉ nă tiền. Tất cả lời nói t́nh cảm thương yêu đều là đầu môi chót lưỡi. Đó không phải là thương yêu thực. Chuyện phim đă đưa ra một thông điệp như thế.
Đạo diễn của phim truyện "Người Con Gái Đà Nẵng" cũng đă có cùng một cảm nhận và đă dựng nên câu chuyện theo chiều hướng này để bảo vệ cho luận án. Đó là một đề tài hấp dẫn. Và cuốn phim đă được khen ngợi. Nhưng v́ đây là phim tài liệu nên chúng ta có thể thắc mắc. Thực sự gia đ́nh cô gái lai này đă có trắng trợn đ̣i hỏi như vậy hay không. Cô gái có v́ vậy mà chán nản cho t́nh nghĩa gia đ́nh mẹ con anh em ở Việt Nam hay không? Chúng ta không biết.
Duy có điều đáng lưu ư là phần kết luận của cuốn phim. Phần thông điệp chính của cuốn phim có thể làm cho chúng ta bất b́nh và đau đớn. Phải chăng đây là cuộc sống thực sự của các gia đ́nh Việt Nam tan tác trong chiến tranh và đoàn tụ trong ḥa b́nh.

Chúng ta cần có sự thảo luận.
Hơn 30 năm qua, tất cả chúng ta đều đă có kinh nghiệm của bản thân, của bà con, bè bạn về cái chuyện kẻ ở người đi. Gửi tiền về Việt Nam cho bà con. Đem tiền về Việt Nam làm quà. Đó là chuyện đời thường của dân tỵ nạn. Việc bảo lănh anh em, vợ chồng, cha mẹ, con cái, bạn bè qua Mỹ. Tại sao lại bảo lănh? Tại sao lại không? Thậm chí vấn nạn được đem cả vào văn nghệ: "Anh đă lầm đưa em sang đây..." Và có thực sự là những bà con, bạn bè, anh em, cha mẹ của chúng ta nghèo khổ ở Việt Nam không có t́nh nghĩa ǵ cả, chỉ biết xoay xở t́m mọi cách xin tiền?
Trên thực tế thư từ xin tiền, trực tiếp, gián tiếp, xa gần với ngàn vạn lư do: "Cần bung ra làm ăn, cần đóng tiền học, cần mua máy khâu, cần đi mổ ruột." Tất cả đều thường t́nh. Người ở nhà cầu cứu người đi trước. Đến lượt người ở nhà ra đi lại nhận thư xin tiền của người c̣n lại. Bao nhiêu giận dữ tranh căi đă xảy ra. Chúng ta chẳng xa lạ ǵ.
Nhưng đó chỉ là bề mặt. T́nh cảm sâu xa nếu có, vẫn luôn luôn tiềm ẩn. Đó là kinh nghiệm mà trải qua 30 năm trong ngành xă hội dân sinh chúng tôi đă ghi nhận được.

Sau đây là các điểm căn bản đưa ra để quư vị cùng suy nghĩ:
- Cô gái Đà Nẵng nói rằng chuyện đưa bà mẹ qua Mỹ là chuyện không thể thực hiện được. Điều đó có thể đúng, bởi v́ ở thị trấn hẻo lánh nơi cô ở toàn người Mỹ trắng, đưa bà mẹ quê mùa Đà Nẵng qua đó làm ǵ?
Chỉ cần một cô gái Hậu Giang ở San Jose với 200 đồng US cho hồ sơ dịch vụ là đưa bà mẹ Hà Tiên qua Mỹ dễ dàng. Dù rằng cô mới nhập tịch và c̣n đang học ESL.
C̣n chuyện gửi tiền về giúp bà con ở Việt Nam. Mỗi năm bây giờ người Việt gửi về ba tỷ Mỹ kim. Đó không phải là t́nh mẫu tử, t́nh anh em ruột thịt, t́nh vợ chồng th́ chúng ta phải gọi là cái ǵ? Tại sao người ta làm được mà ḿnh lại không làm được?.
Một bà cụ cao niên ở đường Bascom đă nói với các con rằng: "Mẹ không muốn các con thương mẹ mà để trong ḷng. Mẹ cũng không muốn các con thương mẹ rồi chỉ nói ra lời như người Mỹ. Các con thương mẹ th́ mỗi tháng đưa tao hai trăm. Đứa nào thương nhiều hơn th́ tùy ư. Tao góp tiền dành dụm gửi cho hai đứa ở nhà." Bà cụ nói tiếp: "Tôi làm thế là để anh chị em nó phải đùm bọc lẫn nhau. T́nh nghĩa nói mồm, th́ ăn thua ǵ. Chính phủ có nói ǵ thương yêu ruột thịt mà mỗi tháng c̣n phát cho tám trăm." Tao không cần hoa trắng hoa đỏ cho ngày của Mẹ. Cứ đưa tao tiền mặt".

Và thước đo t́nh nghĩa tỷ lệ thuận với việc gửi quà, gửi tiền và mở hồ sơ đoàn tụ.
Chẳng cần làm thống kê, chúng ta cũng biết giới b́nh dân gửi quà, gửi tiền và mở hồ sơ đoàn tụ mạnh hơn giới trí thức. Càng học giỏi, càng tài cao, càng đắn đo. Thiếu ǵ ông giáo sư nghe vợ nói gần xa đành phải im lặng giữ chữ hiếu ở trong ḷng. Để bà mẹ già chờ mong trong nhà dưỡng lăo Thị Nghè. Trong khi đó anh chồng thợ sơn, để nhẹ cô vợ lèo nhèo hai cái bạt tai, rồi đi gửi cho ông bố ở Hóc Môn dứt khoát năm trăm để ông cụ chạy giấy xuất cảnh.
Đợt di tản 75, tuy cũng có sự cố gắng nhưng nói chung hoạt động t́nh nghĩa hướng về quê nhà rất yếu.
Phải đến khi cánh thuyền nhân ra đi mới có sứ mạng rơ ràng. "Con ra đi một là con nuôi má, hai là con nuôi cá." Và biết bao phen, vượt biên bị bể năm lần bảy lượt đi tù th́ lại nhờ má nuôi con.
Bao nhiêu dân di tản nghèo, một chữ bẻ đôi không có, làm thật, làm chui. Welfare khai đúng, khai sai, chấp hết. Mỗi tháng là một thùng đồ. Sau này mỗi tháng đều gửi tiền chui. Những đồng tiền đầy mồ hôi và nước mắt tủi nhục đă mở thêm đường cho các con thuyền ra biển Đông, cho các chuyến vượt biên đường bộ qua Cam Bốt.
Biết bao nhiêu tiền cho đủ để người Việt trở thành người Việt gốc Hoa, ra đi có công an địa phương dẫn đường, công an biên pḥng hộ tống.
Rồi tiền gửi về nhà để dựng vợ gả chồng, làm mồ, làm mả, xây nhà, mua ruộng.
Có ông già cải tạo đă không chịu đi, c̣n bạo gan điện qua là bây giờ cánh của ông không cần phục quốc. Ông nói các con gửi tiền về để ông mua tất cả. Cộng sản nó bán lại gần hết miền Nam rồi.
Các cơ sở dịch vụ, gửi tiền mở ra khắp các thương xá Việt Nam tại Hoa Kỳ. Hoạt động của họ là thước đo t́nh nghĩa của cộng đồng. Họ càng phát đạt là t́nh quê hương càng rạt rào. Người con gái Đà Nẵng không thể hiểu được cô phải có nghĩa vụ gửi tiền về Việt Nam v́ cô không đọc được báo Việt ngữ và không nghe được radio Sài G̣n ở San Jose.
Nếu không thực sự nhường cơm sẻ áo th́ lời lẽ thương yêu đầu môi chót lưỡi kiểu khách sáo Hoa Kỳ e rằng không có ư nghĩa.
Trong cộng đồng của chúng ta cũng có rất nhiều ông bà học rộng tài cao. Nhưng thực sự h́nh như các bậc trí thức chuyên gia rất ít khi là khách hàng của các cơ sở dịch vụ Việt Nam. Họ không thích đóng hụi chết cho cái bát hụi hạnh phúc mà ḿnh đă hốt trọn một đời.
Chúng ta khó có thể h́nh dung các tiến sĩ, bác học, luật gia, nhân sĩ, chính khách của cộng đồng lại là người gửi tiền hàng tháng về cho thân quyến ở Việt Nam.
Khi chúng ta hội nhập thành công, ch́m sâu vào xă hội tiền phong của nước Mỹ, có vẻ như chút t́nh nghĩa lẩm cẩm đă nhẹ nhàng hơn. Và ta có quyền nghĩ rằng ḿnh đi làm đă phải đóng thuế. Rồi ra đă có Welfare của xă hội và EDD của Sở Thất Nghiệp lo cho anh em bà con. Phần bà mẹ già th́ đă có Nursing Home.
Trong cái nghề nghiệp xă hội hơn 30 năm. Chúng tôi đă gặp rất nhiều gia đ́nh Việt Nam qua trước tiến bộ vượt bực. Có nhà sản xuất đến 4 bác sĩ y khoa. Hai con là khoa trưởng đại học ở Úc và Tân Tây Lan. Hai con làm cho các y viện danh tiếng ở Chicago và Boston. Giàu sang và danh vọng chẳng ai b́. Mỗi năm từ Thankgiving đến Christmas, các cháu bận rộn vô cùng. Nên Xuân này con lại không về. Hai cụ ngồi bên nhau xem tấm ảnh màu rực rỡ của con cháu danh tiếng bốn phương trời.
Trong khi đó, cái đám mới qua ở nhà bên cạnh. Cứ vài tháng lại đón người đoàn tụ. Nghề nghiệp th́ đủ trăm thứ linh tinh. Từ Assembler đến bỏ báo. Chồng cắt cỏ, vợ may thuê. Mà sao đám này ăn nhậu tối ngày. Suốt bốn mùa Xuân, Hạ, Thu, Đông. Xe cộ đậu ngang dọc trên cả băi cỏ. Trẻ con ở đâu ra mà nhiều thế.
Bà cụ hàng xóm, mẹ của 4 ông bác sĩ chỉ muốn ôm một đứa vào ḷng. Hạnh phúc bỗng thật gần mà cũng thật xa. Uớc chi một trong các đứa con của hai cụ, học hành dở dang về làm điện tử ở San Jose để đẻ cho ông bà một đứa cháu tóc đen nói tiếng Việt như máy. Cũng như những đứa trẻ nhà bên cạnh mà thôi. Như vậy là ngày của Mẹ năm nay nhà ta lại chẳng có đứa nào dẫn cháu về chơi. Sao mà cái đám Mỹ nó làm ǵ mà quá ồn ào như vậy?.